Украинэ
| Хуэхуэлей укр-бз. Україна | |||||
| |||||
.svg)
| |||||
| Къэрал уэрэд: «Ще не вмерла Україна» | |||||
| Хуитыныгъэм и махуэ | 1991 (зхэкӀар ССРЗ) | ||||
| Нэхъышъхьэбзэхэр | Хуэхуэлейбзэ | ||||
| Къалэ нэхъышъхьэр | Киеу | ||||
| Къалэ нэхъ инхэр | Киеу, Одесэ, Харкоу, Лвов, Днепропетровск | ||||
| ӀэнатӀэ хабзэр | Парламент президенту республикэ | ||||
| Президент Премиер-министр |
Владимир Зеленский Денис Шмыгаль | ||||
| ШӀыпӀэр • Псори • % псым пӀэуэ иубыдыр |
45-нэ дунем 603 628[1] км² 7 | ||||
| Къэралым и джылэр • ЗэралъытэмкӀэ (2010) • Ӏувагъыр |
45 962 900[2] цӀыху (28-нэ) 76,14 цӀыху/км² | ||||
| ВКӀуП • КъыхэкӀыр (2010) • Зы цӀыхум къытехуэр |
$179,604 млрд[3] (32-нэ) $3 995[3] (97-нэ) | ||||
| ВКӀуП (ЩПЛъ) • КъыкӀыр |
$337,268 млрд[3] (33-нэ) $7 331[3] | ||||
| ЦӀПЗИ | 0,710 (ин) (69-нэ) | ||||
| Этнохоронимыр | Хуэхуэлейхэр | ||||
| Сомыр (Валутэр) | гривнэ (UAH) | ||||
| Интернет-доменхэр | .ua | ||||
| Телефон кодыр | +380 | ||||
| Зэманыгъуэхэр | +2 | ||||
 Хуэхуэлей Уикисурэтылъэм
| |||||
Хуэхуэлей е Украинэ (укр-бз. Україна) — къэрал Еуропэм икум хэт. Къалэ нэхъышъхьэр — Киеу.
Хэкумэтхыр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]
Хуэхуэлейр КъуэкӀыпӀэ Еуропэм хэт. И гъунапкъэхэр здыӀухьэр: къуэхьэпӀэмкӀэ — Лахь жылэм, Слоуакэм, Мэжарейм, ипшъэ-къуэхьэпӀэм — Молдовэм, Румыниэм, къэрал къэмылъыта Днестырпыт Молдовэ Республикэ, ишъхъэрэмкӀэ — Урысыхум, къуэкӀыпӀэмкӀэ — Урысейм.
ШӀыпӀэр нэхъыбэм губгъуэу щыт. Къушъхьэхэр къэралым ипшъэ-къухьэпӀэмкӀэ хэт (Хуэхуэлей Карпатхэр), Къымымрэ. ИпшъэмкӀэ Хы ФӀыцӀэмрэ Хы МыутӀэмрэ Ӏохьэ я Ӏуфэхэм. Псы нэхъ инхэр: Днепыр, Ишъхъэрэ Буг, Днестыр, Ишъхъэрэ Донец, Десна.
Хуэхуэлейм и инагъыр зэрыхъур 603 628 км2. Еуропэм и къэрал нэхъ ину щыт (псоуэ хэтхэм я щыщхэм).
Хьэуар къэралым и нэхъыбэм курыт-континенталу щыт, Кърымым и хы Ӏуфэм щымыхъукӀэ, абым хыкурыт климэту щыт.
Тхыдэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]XI—X лъэхъэнэхэм Хуэхуэлейм и шӀыпӀэм къэрал Киеу Урысей хэта. 988 гъэм пщы Владимир Святославовичым захуэ чыристэныгъэ къештэ, а диныр къэрал псом еуэ мэхъур Урысейм.
1237—1241 гъэхэм Киеу Урысейм хъан Батыйр йохьэри, къэралыр пщыхэку бжыгъэкӀэ зэхокӀыр. Хом-хомурэ ахэр Литоу Пщыхэкушхуэм хохьэхэ. 1569 гъэм Лахь Жылэмрэ Литоумрэ зэхохьэхэри зы къэрал мэхъухэ — Посполитым и Реч.
XV лъэхъэнэм Днепырыпэм и ипшъэ лъэныкъуэм Запорож къазакъыгъуэ къыхокӀыр, XVIII лъэхъэнэм нэс щыӀар, хамгъэкӀа кӀышъэ.
XVIII лъэхъэнэм Лахь Жылэм и шӀыпӀэр гуэчын щашъым иджырей Хуэхуэлейм и шӀыпӀэнэхъыбэр Урысей империэм хокӀуэр.
1917 гъэм револуциэ екӀуэкӀам яуж Хуэхуэлейм зэман кӀэкӀкӀэ къэрал хуитхэр щыӀахэ — джылэ республикэ Хуэхуэлей джылэ республикэ КъухьэпӀэ-Хуэхуэлейрэ джоуэ.
1919 гъэм гъатхэпэм и 10-м зы къэрал Совет Социал Республикэ Хуэхуэлей мэхъур. 1923 гъэм Урысейр, Урысыхур, КъуакъазкӀыбагъу къэралхэр джоуэ зэхэтху Республикэ Совет Социал Зэгуэтхэр къэралу зэхохьэхэ.
1991 гъэм щыкӀэдзауэ Хуэхуэлей къэрал хуит мэхъур.
Жылэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]2010 гъэм щӀышылэм и 1-м Хуэхуэлейм джылу дэсар зэрыхъутэр 45 822 214 цӀыху.
| Хуэхуэлейм лъэпкъ дэсхэр (2001) | ||
|---|---|---|
| Лъэпкъхэр | Бжыгъэр, мин цӀыху |
% |
| Хуэхуэлейхэр | 37541,7 | 77,82 |
| Урысхэр | 8334,1 | 17,28 |
| Урысыхухэр | 275,8 | 0,57 |
| Кърымхэр | 248,2 | 0,51 |
| Молдавхэр | 258,6 | 0,54 |
| Болгархэр | 204,6 | 0,42 |
| Мэжархэр | 156,6 | 0,32 |
| Румынхэр | 151,0 | 0,31 |
| Лахьхэр | 144,1 | 0,30 |
| Журтхэр | 103,6 | 0,21 |
| Ермэлыхэр | 99,894 | 0,21 |
| Алыджхэр | 91,548 | 0,19 |
| Къэзанхэр | 73,304 | 0,15 |
| Пэмыкхэр | 0,4 | |
| Псори | 48240,9 | 100 |
Экономикэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]Хуэхуэлейм и экономикэр 39-й пэр иыгъ ВКП-кэ (2009).
Хуэхуэлейр индустриал-аграр къэралу щыт. Лэжьыгъэ япэреуэ щытхэр — гъушӀ-лэжьыгъэ, химиэ-лэжьыгъэ, шӀыкӀэлъ-лэжьыгъэхэр, энергиэ-лэжьыгъэхэр.
Администрациэ гуэшыгъуэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]Хуэхуэлейр унитар къэралу щыт, област 24 хэт, Аутоном Республикэ Кърым. Къалэ Киеумрэ Севастополымрэ хэгъэза статус яӀэ.
| Област | Къалащхьэр | 
|
|---|---|---|
| Аутоном Республикэ Кърым | Симферопол | |
| Винницэ | Винницэ | |
| Волын | Луцк | |
| Днепропетровск | Днепропетровск | |
| Донецк | Донецк | |
| Житомир | Житомир | |
| Закарпатскэ | Ужгород | |
| Запорожскэ | Запорожие | |
| Ивано Франковскэ | Ивано Франковск | |
| Киеускэ | Киеу | |
| Кировоградскэ | Кировоград | |
| Луганскэ | Луганск | |
| Лвовскэ | Лвов | |
| Николаевскэ | Николаев | |
| Одескэ | Одесэ | |
| Полтавскэ | Полтава | |
| Ровненскэ | Ровно | |
| Сумскэ | Сумы | |
| Тернополскэ | Тернопол | |
| Харкоускэ | Харкоу | |
| Херсонскэ | Херсон | |
| Хмелницкэ | Хмелницки | |
| Черкасскэ | Черкассы | |
| Черновицкэ | Черновци | |
| Черниговскэ | Чернигов |
Дзэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]
Хуэхуэлейм и дзэр щызэхэхьар 1991 гъэм шышъхьэӀум и 24-м. Хэтыр (2010 гъэмкӀэ) 200 000 цӀыху.
Дзэр щыуэ зэшъхьэщокӀхэ — зекӀуэдзэ, уэгузауэдзэ, хыдзэ джоуэ.
Ӏэшэр нэхъыбэкӀэ Урысеймрэ РССЗ-м къыдагъэкӀам ящыщ.
Гулъытыгъуэ
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]ТехьэпӀэхэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]
|
Украинэ Уикисурэтылъэм? |
|---|
- Хуэхуэлейм и президентым и официал сайтыр
- Нэхъыщхьэ Радам и официал сайтыр
- Хуэхуэлейм и Хасэм и официал сайтыр
- Хуэхуэлейм конституциэкӀэ контрол зэрагъэкӀуэкӀым и хъыбархэр
- Хуэхуэлейм и партиэхэм я тхылъ
- Хуэхуэлейм и архивхэр
Еуропэм и къэралхэр |
||
|---|---|---|
| Къэралхэр | Aзыгъэй • Азэрбиджан¹ • Албаниэ • Алыджей • Андоррэ • Аустрэ • Белгиэ • Балгариэ • Боснэрэ Хьэрцеговинэрэ • Британиэшхуэ • Ватикан • Даниэ • Джэрмэней • Ермэлы¹ • Ирлэнд • Ислэнд • Къазахъстэн² • БгыфӀыцӀей • Латвиэ • Лэхьый • Литоу • Лихтэнштейн • Луксембург • Македониэ • Малтэ • Мэжарей • Молдавиэ • Монако • ЩӀылъабжьэхэр • Норуегиэ • Португал • Италэ • Румыниэ • Сан-Марино • Сербиэ • Слоуакэ • Слоуэнэ • Тырку² • Урысей² • Урысыху • Финлэнд • Фрэнджей • Хоруатиэ • Хъырцей¹ • Хуэхуэлей • Чехиэ • Шуэц • Шуэцарэ • Исбухьэн • Эстониэ • Шотлэнд • Уэлс |  |
| ЧӀыпӀэм шъхьэфимыт | Аландхэм хы тӀыгухэр • Гернси • Гибралтар • Джерси • Мэн хы тӀыгухэр • Фарерхэм хы тӀыгухэр • Шпицберген • Ян-Майен | |
| Дунейпсом къамылъыта къэрал | Косово • Приднестровиэ | |
| ¹ Ныкъуэу е лъэныкъуэкӀэ Еуропэм хэт къэралхэр. ² Азиэм. | ||