Къалэ

Тхыгъэр къыздрахар Уикипедиэ
Къалэ

Къалэхьэблэшхуэ, зи джылэр нэхъыбэм губгъуэ лэжьыгъэхэм емыпхауэ щытым.

Хьэблэм къалэ категориэр къэралыгъуэ ӀэнатӀэпӀашъхьэкӀэ зэфӀокӀыр, икӀи къэрал къэс джылу (и бжыгъэр щыкӀэдзауэ) дэсын хуэр зэшъхьэщокӀыр. Даниэр къэштамэ цӀыху 250 къыщыкӀэдзауэ, Японырамэ - мин 50 цӀыху дэсын хуэй.

Тхыдэр[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]

Къалэхэм я тхыдэр нэхъыбэм зэпхар «къалэ» псалъэм гурыӀуэгъуэ халъхьэхэм - джылэм я псоупӀу шӀыпӀэ яубыдым и инагъыр, джылу дэсым и бжыгъэр, хьэблэкум и шӀыпӀэм мыхьэнэ зэрихьэр, быдапӀэ иӀэмэ (къэлъытэгъуэ къалэ джоуэ ирату бжыгъи щыӀа, быдапӀэ зимыӀэ хьэблэхэм) пэмыкӀхэр джоуэ.

Къалу хъуам я тхыдэр щыкӀидзэр цӀыху я шӀыпӀэм щихьа лъандэрэ, цӀыху псэукӀэ лъэуж къэгъэнахэмкӀэ.

Джыпсту дунем и къалэ нэхъ жъыдыду къалъытэхэр VIII-VII мин гъ. ди лъ. я. щыщхэр, абыхэм ящыщ: Иерихон, Чатал Гуйук пэмыкӀхэр джоуэ.

Курыт лъэхъэнэхэм къалэхэр нэхъыбэм къыздыхэкӀхэтэр быдапӀэхэм здэщытам дежь иэ я хъуреягъкӀэ. Адыгэбзэм хэт псалъэми ар егъэлъагъуэ, туркубзэхэм къахэкӀауэ къыхэхьа псалъэ «къала»-р зэдзэкӀамэ мыхьэнэ хэлъыр «быдапӀэ» иэ «чэшъанэ».

XIX-XX лъэхъэнэхэм къалэхэм я зэфӀэувэныгъэр зэпхатэр Индустриал револуциэ екӀуэкӀам. Къалэшхуэхэм я пашъхьэм нэхъ факъырэдыдэхэм ящыщ лъакъуэхэр щыпсохэт, ауэ гушӀгъогу транспортым и зэфӀэувэныгъэр къыщысым Еуропэмрэ АШЗ-мрэ къалэпашъхьэ къыхэкӀыу кӀадзахэ унагъуэ къуэлейхэр дэсу.

Къалэм и пкъыр[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]

Къалэхэр гъогукӀэ зэпхауэ щытхэ, къалэ кӀуэцӀым ирикӀуэ гъогур урам мэхъур, урам гъунэхэм унэ (псоупӀу, лэжьапӀу, еджэщу) яшъыр

Къалэхэм унэ дашъыхьхэм ящыщ:


Хэхъуэгъуэр зэрекӀуэкӀыр[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]

Гъэ Къалэхэм джылу дэсым я бжыгъэр[1] Къалэ джылэм и процентыр
дунем тетым хелъытауэ
1900 220 млн[2] 13 %
1950 736,796 млн 29,1 %
1960 996,298 млн 32,9 %
1970 1 331,783 млн 36,0 %
1980 1 740,551 млн 39,1 %
1990 2 274,554 млн 43,0 %
2000 2 853,909 млн 46,6 %
2005 3 164,635 млн 48,6 %

Гулъытыгъуэ[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]

ТехьэпӀэхэр[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]