Ишхъэрэ Ӏэсетиэ

Республикэ Ищхъэрэ Ӏэсетиэ ос-бз. Республикæ Цӕгат Ирыстон-Алани урбз. Республика Северная Осетия-Алания
Ищхъэрэ Ӏэсетиэм и нып Ищхъэрэ Ӏэсетиэм и дэмыгъэ
Къэрал уэрэд: «Ищхъэрэ Ӏэсетиэм и къэрал уэрэд»
Къалэ нэхъышъхьэ	Тэрч-къалэ
И инагъыр - Псори - % псым иубыдыр	79-нэ 7987 км² 0,2
Джылэр - Псори - Джылэм и Ӏувагъыр	68-нэ 700 858 цӀыху (2010) 87,9 цӀыху/км²
ВРП - Зэхэту, иджырей уасэхэмкӀэ - ЦӀыхум техуэр	57,9 млрд. руб. (2008) 82,4 мин руб.
Федерал куейхэр	Ищхъэрэ-Къаукъаз
Эконом куейхэр	Ищхъэрэ-Къаукъаз
Нэхъышъхьэбзэр	осетиныбзэ, урысыбзэ
Республикэм и тхьэмадэр	Мамсурхэ Теймураз
Премиер-министр	Николай Хлынцов
ХабзэдэгъэкӀ ӀэнатӀэм и тхьэмадэ	Хъабицэхэ Лариса
УФ-м и къэралым и кодыр	15
Зэманыгъуэр	MSK (UTC+3)
Ищхъэрэ Ӏэсетиэ Уикисурэтылъэм

Республикэ Ищхъэрэ Ӏэсетиэ (ос-бз. Республикæ Цӕгат Ирыстон-Алани, урбз. Республика Северная Осетия-Алания) — Урысей Федерацэм хыхьэ республикэ. Къалэ нэхъышъхьэр Тэрч-къалэ.

Хэкумэтх

Ищхъэрэ Ӏэсетиэр Ищхъэрэ Къаукъазым хэт и гъунапкъхэр: къуэхьэпӀэм — Къэбэрдей-Балъкъэрым Ӏохьэ, Ищхъэрэ — Ставропол къэралым, къуэкӀыпӀэм — Ингушымрэ Мычгышымрэ, ипшъэм — Курджымрэ ныкъуэ къэлъытэ Ипщэ Осетиэмрэ. Къэралым и шӀыпӀэр 7987 км² мэхъур.

ШӀыр — ишъхъэрэмкӀэ губгъу щыт, ипшъэмкӀэ — къуэкӀэбгыкӀэ. Хьэуар — курыт-континенту щыт, курыт температурэр щӀышылэм — −5° С, мэкъуауэгъуэм — +24° С, къэхыр — 400—500 мм гъэм.

Къэралым и шӀым сэбэпыгъуэ куэдхэр хэлъ — джэз, дыжьын, известняк, пэмыкӀхэр джоуэ.

Псы нэхъ инхэр — Тэрч, Фиагдон, Ардон, Гизелдон, Урыху.

Тхыдэр

Лъэхъэнэ курытхэм Ищхъэрэ Ӏэсетиэр къэрал Аланиэм хэхьэт. Монгол пхырыкӀыгъуэм яуж 1238—1239 гъэхэм Аланиэр къэрал хуэду хэкӀуэда, и джылэр къушъхьэхэм дэкӀахэ захъуму.

1774 гъэм Ӏэсетиэр Урысей империэм хохьэ. 1784 гъэм Дариял къуэм и гъунэгъу быдапӀэ Тэрч-къалэ халъхьэ, яужым Тэрч хэкум и къалэ нэхъышъхьэ мэхъур.

Жэпуэгъуэ револуциэмрэ советхэм я ӀэнатӀэмрэ Ищхъэрэ Къаукъазым къыхьа яуж 1920 гъэм Ӏэсетиэр тӀууэ ягуэч — ишъхъэрэ лъэныкъуэр УСФСР-м къонэ, ипшъэрэ лъэныкъуэр Курджы ССР-м хохьэ. 1921—1924 гъэхэм Ищхъэрэ Ӏэсетиэр Къущхьэ АССР-м хэта. Къущхьэ АССР-ыр зэхагъэкӀа яуж, лъэпкъ автономиэхэр яшъу, Ищхъэрэ-Осетиэ автоном куей хъуа, 1936 гъэм Ищхъэрэ-Ӏэсетиэ АССР хъуа.

Къэралыгъуэ зауэшхуэм щыгъуэ, Ищхъэрэ Ӏэсетиэм и шӀыпӀэ нэхъыбэр джэрмэныдзэм оккупациэм иӀыгъа, Тэрч-къалэ и ӀухьэпӀэм идежь къыздагъэувэӀэфахэр.

Ингушхэмрэ Мышгычхэмрэ ирагъэкӀа яуж Ищхъэрэ Ӏэсетиэм Мышгыч-Ингушейм и хэку гуэрэхэр хуагъэкӀуа.

1990 гъэм Декларациэ къыдагъэкӀ къэрал хуитыныгъэм теухуауэ. РССЗ-р зэхэкӀа яуж, Ищхъэрэ Осетиэр Урысей Федерациэм къыхэна. 1992 гъэм Пригороднэ куейм зауэ къэжьа осетинхэмрэ ингушхэмрэ я шӀы зэпэубыдыгъэм къыхэкӀауэ. Абым и иухыгъэмкӀэ ингушхэм я нэхъыбэр Пригороднэ куейм дэкӀын хуэй хъуахэ.

2004 фокӀадэм и 1, еджэщ 1-ер Беслан къалэм террористхэм яубыда, сабыйхэмрэ, сабыйхэм я адэхэмрэ ядэкӀыгъу (псори нэрыбгэ 1128 хъууэ). Къагъэуахэмрэ урысыдзэхэм штурм ирагъэкӀуэкӀахэмрэ яуж анэмэтхэр къаутӀыпщыжьа, ауэ, нэрыбгэ 300-ым фӀэкӀыу хэкӀуэда, нэрыбгэ 700 уӀэгъэ хъуахэ.

Джылэр

Ипщэ Ӏэсетиэм и шӀыпӀэтхыпхъэ

Урысей къэралпсо джылэ бжыгъэ 2002 гъэм ирагъэкӀуэкӀамкӀэ, Ищхъэрэ Ӏэсетиэм джылу дэсыр 710275 цӀыху къыкӀэкӀа. Лъэпкъ хэсхэр:

Лъэпкъ	Бжыгъэр, цӀыху	%
Ӏэсетинхэр	445,3	60,7
Урысхэр	164,7	23,2
Ингучхэр	25,4	5,0
Ермэлыхэр	17,1	2,4
Къумукъухэр	12,7	1,8
Курджыхэр	10,8	1,5
Псори	710275	100

Администрациэ гуэшыгъуэр

АдминистрациэкӀэ Ищхъэрэ Осетиэр куей 8 мэгуэч, зы къалэ республикэ ӀэнатӀэм кӀэту (Тэрч-къалэ). Куейхэр:

Хэкур:	Администрацэм и къалэр:	Администрациэ гуэшыгъуэм и шӀыпӀэтхыпхъэ
Алагир куей	Алагир
Ардон куей	Ардон
Дигора куей	Дигора
Ираф куей	Чикола
Кировскэ куей	Элхотово
Мэздэгу куей	Мэздэгу
Правобережнэ куей	Беслан
Пригороднэ куей	Октябрьское

ТехьэпӀэхэр

• Официал сайт Ищхъэрэ Ӏэсетиэ къэралым и ӀэнатӀэпӀэшъхьэм (урыс.)
• Ищхъэрэ Ӏэсетиэ къэралым и зэмыхъуэкӀ Ӏутыгъуэ УФ-м и Президентым дежь (урыс.)
• Ӏэсетинхэмрэ я тхыдэмрэ (урыс.)
• Ӏэсетинхэм я тхыдэмрэ я културэмрэ (урыс.)