Адыгэбзэ

Адыгэбзэ
Къэралхэр:	Урысей, Тырку, Йордан,
Ирипсалъэхэм я бжыгъэр:	~1,632,500
Классификациэ
Категориэ:	Еуразиэм и бзэхэр
Ишъхъэрэкъаукъаз унагъуэшхуэ (псом къамылъыта) Абазэ-адыгэ унагъуэбзэ Адыгэбзэ гуп
Тхыбзэр:	кирилл хьэрыф
Бзэ кодхэр
КъэралСтандарт 7.75–97:	каа 250
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	kbd
ISO 639-3:	kbd

Адыгэбзэ (ин-бз. Circassian language, урбз. Адыгский; адыгейский; кабардино-черкесский) — адыгэхэм я бзэ, абазэ-адыгэбзэхэм я унагъуэм хэхьэ. Къаукъазым бзэр здызэрахьэр: Урысейм (Адыгеим, Къэбэрдей-Балъкъэрым, Къэрэшей-Шэрджэсым, Ишъхъэрэ Осетиэм, Краснодар крайм, Ставропол крайм), Тыркум, Шамым, пэмыкӀэ къэралхэм.

Бзэм зезыхьэхэм я бжыгъэм хэшъыкӀыгъуэ тэрэзу езыт къуэдейр къэралитӀ — Урысей (788,300); Исраэл (5,000).

Адыгэбзэр шъэныгъэмкӀэ тӀууэ захэгъэкӀауэ щыт:

• КӀахыбзэ (ин-бз. West Circassian, урбз. Западночеркесский язык, урбз. Адыгейский язык) — шапсыгъхэм, абдзэххэм, натхъуэджхэм, бжъэдыгъухэм, кӀэмыгуейхэм я тхыбзэр зэрзэфӀэтыр. Езы тхыбзэр кирилл хьэрыфылкӀэ, кӀэмыгуей бзэмкӀэ зэхэгъэхьауэ щыт.

Абазэ-адыгэ лъэпкъхэр Къаукъазым

Абазэ-адыгэ лъэпкъхэр Тыркум

КӀэмгуэй хьэрыфылъэ (КӀах тхыбзэр зытет)

А а а	Б б бы	В в вы	Г г гы	Гу гу гуы	Гъ гъ гъы	Гъу гъу гъуы	Д д ды
Дж дж джы	Дз дз дзы	Дзу дзу дзуы	Е е йэ	(Ё ё) йо	Ж ж жы	Жъ жъ жъы	Жъу жъу жъуы
Жь жь жьы	З з зы	И и йы	Й й йы кӀакӀыу	К к кы	Ку ку куы	Къ къ къы	Къу къу къуы
КӀ кӀ кӀы	КӀу кӀу кӀуы	Л л лы	Лъ лъ лъы	ЛӀ лӀ лӀы	М м мы	Н н ны	О о уэ
П п пы	ПӀ пӀ пӀы	ПӀу пӀу пӀуы	Р р ры	С с сы	Т т ты	ТӀ тӀ тӀы	ТӀу тӀу тӀуы
У у уы	Ф ф фы	Х х хы	Хъ хъ хъы	Хъу хъу хъуы	Хь хь хьы	Ц ц цы	Цу цу цуы
ЦӀ цӀ цӀы	Ч ч чы	ЧӀ чӀ чӀы	Ш ш шы	Шъ шъ шъы	Шъу шъу шъуы	ШӀ шӀ шӀы	ШӀу шӀу шӀуы
Щ щ щы	(Ъ ъ) пытэ тамыгь	Ы ы ы	(Ь ь) шъэбэ тамыгь	Э э э	(Ю ю) йыу	(Я я) йа	Ӏ Ӏы
Ӏу Ӏыу

• Къэбэрдеибзэ (ин-бз. East Circassian, урбз. Кабардино-черкесский, урбз. Восточночеркесский язык) — къэбэрдейхэмрэ, беслъэнейхэмрэ я тхыбзэр зэрзэфӀэтыр. Езы тхыбзэр кирилл хьэрыфылкӀэ, къэбэрдей бзэмкӀэ зэхэгъэхьауэ щыт.

А а а	Э э э	Б б бы	В в вы	Г г гы	Гу гу гуы	Гъ гъ гъы	Гъу гъу гъуы
Д д ды	Дж дж джы	Дз дз дзы	Е е йэ	(Ё ё) йо	Ж ж жы	Жь жь жьы	З з зы
И и йы	Й й йы кӀэщӀу	К к кы	Ку ку куы	Къ къ къы	Къу къу къуы	Кхъ кхъ кхъы	Кхъу кхъу кхъуы
КӀ кӀ кӀы	КӀу кӀу кӀуы	Л л лы	Лъ лъ лъы	ЛӀ лӀ лӀы	М м мы	Н н ны	О о уэ
П п пы	ПӀ пӀ пӀы	Р р ры	С с сы	Т т ты	ТӀ тӀ тӀы	У у уы	Ф ф фы
ФӀ фӀ фӀы	Х х хы	Ху ху хуы	Хъ хъ хъы	Хъу хъу хъуы	Хь хь хьы	Ц ц цы	ЦӀ цӀ цӀы
Ч ч чы	Ш ш шы	Щ щ щы	ЩӀ щӀ щӀы	(Ъ ъ) быдэ дамыгъэ	Ы ы ы	(Ь ь) щабэ дамыгъэ	(Ю ю) йыу
(Я я) йа	Ӏ Ӏы	Ӏу Ӏуы

Адыгэбзэ Диалектхэр

• КӀахыбзэ
  • Хы ФӀыцӀэм и деж Ӏутхэр
    • Нэтхъуаджэбзэ
    • Шапсыгъэбзэ
      • Шапсыгъэ шху (Шапсыгъэмэ ящӀыгужъым и пщӀэ)
      • КӀэмгуе-шапсыгъ (Шапсыгъэмэ ящӀыгужърэ КӀэмгуемэ ящӀыгужърэ языхуакум)
      • Шапсыгъэ-цӀыкӀу (Шапсыгъэмэ ящӀыгужъ ыщӀагъым, Хы ФӀыцӀэм и деж)
      • Кфар Камэм ишапсыгъэбзэ
      • ХьакӀуцубзэ
  • Псыжъым и деж Ӏутхэр
    • Бжъэдыгъубзэ
    • КӀэмыгуейбзэ
    • Абдзахэбзэ
• Къэбэрдеибзэ
  • Къэбэрдейбзэхэр
  • Бэслъыныйбзэ

Дифтонгхэр

КӀахэ адыгабзэм идифтонгмэ къатегуыщыӀэу, тызыхэплъагъэ тхылъхэм мы къыкӀэлъыкӀуэрэ тхыпкъылъэхэр, пычыгъуэхэр ары дифтонгэу алъытэрэр: е (эй=йэ), я (йа), и (ый=йы), ю (йу), ау, эу, ыу, иу, о (эу=уэ), уа, уы, уи, уе. Ау тэ къызэрэтшӀуэшӀрэмкӀэ адыгабзэм хэт дифтонгхэр мы къэтпчъыгъэ тхыпкъхэм-пычыгъуэхэм къагъэлъагъуэрэ макъэхэр арэп. КъатӀуэрэм нахь лъапсэ иӀэным фэшӀ, апэу гуыщыӀалъэхэм, дифтонгым къыраӀуалӀэрэм игуыгъу къэтшӀын.

Мы гуыщыӀэлъитӀуым фэдэу тызыхэплъэгъэ гуыщыӀэлъэ пчъагъэми къызэратхырэр дифтонгыр мэкъэзещэ мэкъитӀуыр зы пычыгъуэм зы макъэ фэдэу къызэдыхэфэныр ары. Арэу зыхъуырэм ыпшъэкӀэ къэттыгъэ тхэпкъхэр-пычыгъуэхэр дифтонг хъуыным фэшӀ ахэлэжьэрэ макъэхэр мэкъэзещэ хъуын фае. Мы тхэпкъ-зэхэлъхэм (е, я, и), ахэлэжьэрэ э, а, ы, тхэпкъхэм къагъэлъагъуэрэ макъэхэмрэ, ю, тхэпкъ зэхэлъым хэлэжьэрэ у-м ымакъэрэ зэрэмэкъэзещэмкӀэ зыми гурышхъуэ ышӀырэп. Ау кӀахэ тхыбзэхабзэм дифтонгэу къыщалъытэрэ тхэпкъ зэхэлъхэм ахэлэжэрэ й тхэпкъым ымакъэрэ, пычыгъуэхэм ахэлажьэрэ у тхэпкъым ымакъэрэ, мэкъэзещэу къалъытэжьхэрэп. Мэкъэзэращэх. Уырысыбзэ грамматикэми й-эр мэкъэзэращэу къелъытэ. Къэбэртэе адыгабзэм итхыбзэхабзи ары къызэрэщалъытэрэр. Яковлевымрэ Ӏэшъхьамафэмрэ къызэдыдагъэкӀыгъэ «Адыгей литературабзэм и тхыбзэхабз» зыфиӀуэрэ тхылъми мы мэкъитӀуыр мэкъэзэращэмэ ахэтэу къытыгъ. ЕтӀани а зы макъэр зы бзэм щымэкъэзэращэу нэмыкӀыбзэм къызыхафэкӀэ мэкъэзещэ хъуын зэримылъэкӀыщтыри гурыӀуэгъуаепщтын.

Адыгэ яшапхъэхэр (орфографие)

Адыгабзэм гъогушхо къыкӀугъ. Илъэс мин пчъагъэхэм чӀышъхьашъом щыпсэурэ адыгэ лъэпкъхэр зэкӀэ хэлэжьагъэх адыгабзэм игъэпсын, ипсыхьан. Ащ фэдиз лӀэшӀэгъу пчъагъэхэм лъэпкъым мэкъабэ, гущыӀабэ, гущыӀэухыгъабэ къытыгъ. Лъэпкъым щыщэу чӀыпӀэ зэфэшъхьафхэм ащыпсэухэрэм чӀыпӀабзэхэр, зылъэныкъо горэкӀэ адыгэ лъэпкъыбзэм текӀэу, яӀэ хъугъэх. Ащ фэдэу адыгэбзэ зэикӀым нахь къыхэщхэу тиӀэр чӀыпӀэбзэ заулэ мэхъу: абдзэхабзэр, бжъэдыгъубзэр, кӀэмыгуябзэр, шапсыгъабзэр. Мыхэмэ зэу ахэбгъахьэми хъущт къэбэртэябзэр. Джы тилъэхъан къэбэртэябзэр бзэ шъхьафэу алъытэ, ау ар адыгабзэм, лӀэшӀэгъу пчъагъэкӀэ узэкӀэӀэбэжьмэ, щыщ шъыпкъэу щытыгъ, ыпшъэкӀэ зигугъу къэтшӀыгъэ адыгэ чӀыпӀабзэхэм афэдэу. Адыгэ лъэпкъым ихъишъэ зэзгъашӀэрэмэ къыхагъэщэу тырехьылӀэ, тхыдэхэми, усэхэми къахэфэ, къэралыгъо, лъэпкъ Ӏофхэр зэшӀохыгъэным пае зэкӀэ адыгэхэм ялӀыкӀохэр хэгъэгу хасэм щызэӀукӀэхэу, Ӏофэу згъэгумэкӀхэрэм тегущыӀэхэу. А хасэхэм лӀыкӀоу агъакӀощтгъэхэр акъыл зэбгъотылӀэнэу, жэбзэ къабзэ зыӀулъэу, цӀыфхэр згъэдэӀон зылъэкӀыщтыр арыгъэ. Джы загъорэ къызэрэхэкӀэу, ащ фэдэ лӀыкӀор ӀэнатӀэу иӀэм елъытыгъэу е ӀэнэтӀэ лъыхъоу, е зэрэкӀуагъэм рыкъэин ихьисапэу щытыгъэп. ЛӀыкӀор цӀыфхэм зэлъашӀэу, шъхьакӀафэ фашӀэу, акъылыгъи, цӀыфыгъи, адыгагъи, лӀыгъи бгъодэлъэу щытыщтгъэ. Ежь хьаблэм, къуаджэм, чӀыпӀэм, хэкум агъэнэфагъэу, хадзыгъэу агъакӀощтгъэ. Ащ фэдэ лӀыкӀоу къэралыгъо, лъэпкъ хасэм къекӀолӀагъэхэр зэкӀэ зы адыгэ лъэпкъыбзэкӀэ нахьыбэмкӀэ гущыӀэщтгъэх. Ащ фэдэ лӀыкӀоу, губзыгъэу къэгущыӀэрэм игугъу хэкум дахэкӀэ щыӀущтгъэ, адыгэбзэ къабзэкӀэ мэгущыӀэ, жэбзэ къабзэ Ӏулъ аӀощтгъэ. Мы зигугъу къэтшӀырэм къикӀырэр -адыгэхэр сыдигъуи абзэ зэрэлъыплъэщтгъэхэр, адыгэбзэ жэбзэ къабзэр зэрагъэлъапӀэщтгъэр ары. А лъэхъан чыжьэхэм жабзэм лъыплъэщтгъэхэ нахь, адыгэхэм тхылъыбзи, бзэр зэрызэхэтым ехьылӀэгъэ грамматики, хэбзэ шэпхъэ гъэнэфагъэхэри яӀагъэхэп. ЗэкӀэ адыгэу адыгабзэм рыгущыӀэхэрэм зэфэдэу зэдагъэцэкӀэн фаеу шэпхъэ гъэнэфагъэхэр бзэм ехьылӀагъэу щыӀагъэхэп. Ащ фэдэ амалхэр зиӀэнхэу хъурэр тхэн амал зиӀэ лъэпкъыр ары. Тэ, адыгэхэм, тхэн амал тиӀэ хъугъэу залъытэрэр 1918- рэ илъэсым щегъэжьагъэу ары. А илъэсым ыуж ныӀэп адыгабзэкӀэ тхылъхэр къыдэкӀхэ зыхъугъэхэр. ЦӀыкӀу-цӀыкӀ Ӏ[э/а]зэ^{[[{{{1}}}|?]]} адыгэ тхылъыбзэ тиӀэ мэхъу. Тхылъыбзэм къытекӀэу тхэкӀэ шэпхъэ гъэнэфагъэхэр адыгабзэм иӀэхэу Н.Ф.Яковлевымрэ Ӏэшхьэмэфэ Даутрэ хагъэунэфыкӀых. Ыужым, 1936-рэ илъэсым, Ӏэшхьэмэфэ Даутэ зэхигъэуцогъэ «Адыгэ орфографиер» унашъоу аштэ, етӀанэ, 1938-рэ илъэсым, Мыекъуапэ ятӀонэрэу къыщыдэкӀыжьы. Адыгэ орфографиер унашъокӀэ зэраштагъэм къикӀырэр, а шэпхъэ гъэнэфагъэхэу адыгэ тхылъыбзэм ехьылӀагъэу къыдагъэкӀыгъэхэр зэкӀэ адыгэ тхылъыбзэм рылажьэхэрэм зэфэдэу зэдагъэцэкӀэнэу ары. Адыгэ народэу зитхылъыбзэ уцоу, тхэн амалыр къызӀэкӀэзгъахьэщтгъэмкӀэ а апэрэ тхэкӀэ амалэу, шапхъэу Ӏэшъхьэмафэ Даутэ зэхигъэуцогъагъэмэ яшӀогъэшхо къакӀощтгъэ, ар иӀэпэӀэгъоу шӀэныгъэм ипчъэхэр къызэӀуихыщтгъэ, егъашӀэм зыкӀэхъопсыщтгъэ шӀэныгъэ нэфыр къызӀэкӀигъахьэщтгъэ.

Орфографием ишапхъэхэм гущыӀэр зэрэптхыщтыр, а гущыӀэм иӀахьыгъухэм ямэхьан, зэпытэу е зэпымытэу ахэр птхыщтхэмэ, дефис дэтэу е дэмытэу гущыӀэр гъэпсыгъэщтмэ, инэу е цӀыкӀоу къебгъэжьэщтмэ, гущыӀэм ишъошэ-хабзэхэр къагъэунэфых. ТхэкӀэ амалэу бзэм иӀэхэм къатекӀызэ, орфографием зэкӀэ тхылъыбзэм пылъхэм зэдагъэцэкӀэн фэе тхэкӀэ амалхэм яшапхъэхэр къегъэуцух, адыгэ грамматическэ шъуашэхэу зэдаштагъэхэр зыми ымыукъонхэм пае. НэмыкӀэу къэпӀон хъумэ, орфографиер научнэ лъапсэ иӀэу ежь обществэм зэдиштэгъэ тхэкӀэ амалэу, шапхъэу щыт, ыкӀи а шэпхъэ зэдаштагъэхэр зыукъорэм хэукъоныгъэхэр ышӀэу, икъоу шӀэныгъэ зымыгъотыгъэ тхакӀоу, цӀыфэу алъытэ. Сыд фэдэрэбзи анахь мэхьанэ шъхьаӀэу иӀэр, а бзэр зыӀулъ цӀыфхэр зэдэгущыӀэнхэр, зэгурыӀонхэр ары. Орфографием, а лъэныкъомкӀэ укъызекӀуалӀэкӀэ, цӀыфхэр тхыгъэкӀэ зэдэгущыӀэнхэ алъэкӀын амал къеты. ЖабзэкӀэ узэдэгущыӀэным фэдэп тхыгъэкӀэ узэдэгущыӀэныр: жабзэм чӀыпӀабзэхэр щыбгъэфедэхэми мэхъӀ , къыбгурымыӀоу укӀэупчӀэжьмэ, уздэгущыӀэрэм къыбгуригъэӀожьыщт, ау тхылъкӀэ узэдэгущыӀэмэ зэкӀэми зэдаштэгъэ шапхъэхэр бгъэфедэнхэ фае, къагурымыӀорэ къэӀокӀэ-тхакӀэхэр хэмыгъахьэхэу. Ар аущтэу мыгъэпсыгъэмэ, уитхыгъэ зыфэгъэхьыгъэ цӀыфхэм узыфаер агуӀымыӀонкӀэ щынагъо.

Ӏэшъхьэмэфэ Даутэ зэхигъэуцогъэгъэ тхэкӀэ шапхъэхэр адыгэ народым ыгъэфедэхэзэ илъэс пчъагъэм гъэсэныгъэм гъэхъэгъэ дэхэкӀаехэр ышӀыгъэх. А тхэкӀэ шэпхъэ зэдаштагъэхэр агъэфедэзэ, адыгэхэм художественнэ литературэ шӀагъо яӀэ хъугъэ, научнэ ӀофшӀагъэхэр къатыгъэх, публицистикэм зырагъэушъомбгъугъ, театри, радиуи, телевидениеми къащэгущыӀэх, ублэпӀэ, гурыт, апшъэрэ еджапӀэхэм ащэлажьэх. А пстэумэ къагъэлъагъорэр, адыгэ тхылъыбзэр уцунымкӀэ а тхэкӀэ унашъоу аштэгъагъэм ииӀуогъэшхо къызэрэкӀуагъэр ары. Ау обществэм ищыӀэныгъэ лъыкӀуатэ къэс бзэми зэхъокӀыныгъэхэр иӀэхэу мэхъух, анахьэу лексикэм. Ащ фэдэ хэхъоныгъэхэр адыгабзэми фэхъугъэх. Ащ епхыгъ джы тилъэхъан адыгэ тхэкӀэ шапхъэхэм ахэплъэжьынхэу, хэхъоныгъэу бзэм фэхъугъэм ифэшъошэ зэхъокӀныгъэхэр фанӀынэу тинаучнэ ӀофышӀэхэр зыкӀыпыхьагъэхэр. ЗэрэхъурэмкӀэ, ар щыӀэныгъэм къыгъэуцугъэ Ӏофышхоу щыт. Ащ изэшӀохын пылъ ӀофышӀэхэр шэпхъэ уцугъахэу щыӀэхэм арыгъуазэхэзэ, тхылъыбзэм къыхэхъуагъэхэр къагъэунэфэны, а шэпхъэ зэлъашӀэрэм пэшӀуемыкӀохэу, хахъо фашӀын фае. Мы Ӏофыр зэшӀозыхрэ ӀофышӀэхэр ежь агу рихь-римыхьрэ закъомкӀэ къекӀуалӀэхэ хъущтхэп, зыщыпсэурэ, зыщыщ чӀыпӀабзэхэр, ежь зэрэзэхагъэуцорэр агъэфедэу, шапхъэу къатынхэр тэрэзэп, емыкӀу, адыгэ лъэпкъымкӀэ зэрар. Ащ фэдэ гъэпсыкӀэм адыгэ цӀыф лъэпкъхэр зэриутэкӀынхэ ылъэкӀыщт, шэпхъэ уцугъахэм шӀэныгъэ рызгъотыгъэхэм яшӀэныгъэ ашӀузэщикъощт, еджапӀэхэм аӀут кӀэлэегъаджэхэри, ащеджэхэрэри Ӏоф хидзэщтых. ТикӀэлэегъаджэмэ язакъоп орфографием ишапхъэмэ агъапэхэрэр, ахэр нахьыбэу гъэзетым къэтхэхэ нахь мышӀэми. Адыгэ тхэкӀэ шапхъэм егъэгумэкӀых тиусакӀохэри, тижурналистхэри, тиартистхэри, тинаучнэ ӀофышӀэхэри, тимэкъу-мэщышӀэ ӀофышӀэхэри - зэкӀэ адыгэ тхылъыбзэр шӀу зылъэгъоу, гъунэ лъызыфхэрэр. Ащ фэдэу зэрэщытым ишыхьат тхэкӀэ шэпхъэ проектхэу «Социалистическэ Адыгей»-м къыкиутыгъэхэм яхьылӀагъэхэу цӀыфыбэ къызэратхэри. Илъэс тӀокӀым къехъужьыгъэу адыгэ орфографием ипроектэу Бырысырым, Даурым, Шъаокъом зэхагъэуцуагъэм зэп-тӀоп зэрэтегущыӀагъэхэр, мыхъун ашӀошӀэу къыхэфагъэхэри авторхэм араӀожьыгъэх, хэмытэу, ахэм гу зылъамытагъэ горэхэри къыхэкӀыгъэхэми анаӀэ тырарагъэдзэжьыгъ. Аужыпкъэрэм,Адыгэ хэку исполкомым зэхищэгъэгъэ орфографическэ комиссием хэтхэр /ащ сэри сыхэт/ аужыпкъэрэ едзыгъоу авторхэм къытыралъхьагъэм еджэжьхи, а едзыгъор августым и 15-м 1989-рэ илъэсым «Социалистическэ Адыгей»-м къыхиутынэу, цӀыфхэр зэкӀэ рагъэджэнхэу, комиссием рихъухьэгъагъ. Ащ ыпэкӀэ, комиссием и тхьаматэу МэщбэшӀэ Исхьакъ зэкӀэми, къариӀогъагъ: нэпэмыкӀэу орфографическэ шапхъэхэр зэхэзгъэуцуагъэ е илъэсым къыкӀоцӀ зэхэзгъэуцон щыӀэмэ тежэнышъ, къырахьылӀэрэмэ анахь дэгъур къахэтхыщт ыӀуи. Ари хъункӀэ зэдашти, ежагъэх, ау зыми тхыгъахэу къытыгъагъэп ыкӀи илъэсым къыкӀоцӀи къыгъэхьазэрыгъагъэп.

Проектым иаужыпкъэрэ едзыгъор гъэзетым къыхиутынэу комиссием зештэм ыуж, ЗекӀогъу Уцужьыкъо нэӀосэгъэ-Ӏахьылыгъэ амалэу иӀэхэр ыгъэфедэхи, къезытыгъэри тымышӀэу, джыри илъэс пӀалъэ зыгорэм къыритыгъэу зэхэтхыгъ. Ащ къыхэкӀыкӀэ, Ӏофыр зыми къымыӀэтэу илъэсым ехъоу тежагъ. Зыми проект шъхьаф къытынэпщтын, уахътэу агъэнэфэгъагъэхэр бэ шӀагъэу блэкӀыгъэх зыфаӀоным тегъэпсыхьагъэу,авторхэм комиссием рихъухьагъэр агъэцакӀэу аӀуи, япроект гъэзетым къыхрагъэутыгъ. А охътэ шъыпкъэм тефэу ЗекӀогъум ипроекти «Адыгэ орфографиер нахьыпӀу зэрэхъущтымкӀэ шӀэгьэн фаехэр» ышъхьэу брошюрэ шъхьафэу экземпляри 150-рэ хъурэр къыдэкӀы.

Мы проектым нэӀуасэ зыфэзыиӀынхэу, тегущыӀэщтхэмкӀэ а пчъагъэри икъунгъэ, ау ащ ЗекӀогъур ымыгъэразэу, гъэзетым къыхаӀигъэутынэӀ редакторым реты. Зэрэадыгэ лъэпкъэу яхьылӀэгъэ тхэкӀэ шапхъэхэр редакторым ыштэнхэшъ къыхиутынхэр къыригъэкӀугъэп, тегущыӀагъэ щымыӀэу, комиссиери хэмыплъагъэу. Ар аущтэу зэхъум, ЗекӀогъум джыри «къыдэӀэпэӀагъэх»: орфографическэ комиссием хэтхэр аугъойхи «къыхэтыутын фае» къараӀуагъ. Ау къэгущыӀагъэхэм анахьыбэ дэдэм ЗекӀогъум ипроект къыхэуутыным игъо мыхъугъэу ыкӀи мэхьанэ хъатэ, адрэ проектэу къыхаутыгъэм шӀокӀэу, имыӀэу аӀуи зэбгырыкӀыжьыгъэх. Ащ къымыубытхэу ЗекӀогъум «къыдэӀэпэӀэхэрэм» ялӀыгъэ, язэшӀокӀ къагъэлъагъоу аӀуи, проектыр гъэзетэу «Социалистическэ Адыгей»-м июным и 13-м 1990-рэ илъэсым къихьагъ. Проектыр брошюрэу къызыдэкӀыгъэр мэзэ зыщыплъ нахьэ мыхъоу ары шъыпкъэр гъэзетым къыхырагъэутыгъ. Ар зэрар лыягъэу тэлъытэ, ау ащ изакъоп -ЗекӀогъум къытырэ проектыр тхэкӀэ шэпхъэ зэгъэзэфагъэу щытэп, ар илъэшъухьэгъэу гъэпсыгъэ, кӀэлэегъаджэхэмкӀи кӀэлэеджакӀохэмкӀи гурыӀогъуаеу бзэ хьылъэкӀэ тхыгъэ. Параграфи 119-рэу ЗекӀогъум къытырэм ащыщэу 80-м къехъурэр Бырысырым, Даурым, Шъаокъом япроектэу къыхаутыгъэм тефэх, орфографием хэмыхьэхэу орфэпием хэтын фаеу параграф зыщыплӀ хэт, тхэкӀэ шапхъэ мыхъухэу, шапхъэ пшӀынэу атемыфэуи параграф зытӀущ хигъэхьагъ, адрэ проектым комиссиер тегущыӀэ зэхъум хагъэкӀыжьхэмэ нахьышӀу зыфаӀуи хагъэкӀыжьыгъэхэу параграф зытӀущ ежьым хигъэхьажьыгъ, адрэ параграфэу къэнэжьхэрэр скобкэмэ адэтэу апэрэ проектэу къыхаутыгъэм чӀыпӀэбзэ къэӀуакӀэх аӀоу щыхагъэунэфыкӀыгъэхэр ЗекӀогъум скобкэмэ къадиххи, тхылъыбзэ шапхъэ фэдэу параграф шъхьафхэу къытыгъэх. Ахэри бжъэдыгъу чӀыпӀэбзэ закӀэх. Ащ къикӀырэр, ежь ЗекӀогъум тхэкӀэ унашъоу адыгэ народыр илъэс пчъагъэхэм зэрылажьэу, цӀыфхэм зэдаштагъэу, яшӀэныгъэ ылъапсэу щытыр зэриукъорэр ары, ежь ыгу рихь-римыхьмэ къатекӀырэ екӀолӀакӀэм тетэу е ежь зыщыщ чӀыпӀэмкӀэ ыукъудыи пӀоигьоу зэритхыгъэр ары.

Научнэ лъапсэу проектитӀуми яӀэр къызыщежьэрэр Ӏэшъхьзмэфэ Даутэ зэхигъэуцогъэгъэ шапхъэхэу унашъокӀэ аштэгъагъэхэу ыпшъэкӀэ зигугъу къэтиӀыгъэр ары, ау проектмэ яавторхэм ар зэрагъэфедагъэр зэтекӀы. Апэрэ проектыр зэхэзгъэуцуагъэхэм шэпхъэ шъхьаӀэу цӀыфхэм зэлъаштагъэхэр амыукъохэу, тхылъыбзэм кӀэу къыхэхьагъэхэр шэпхъэ гъэнэфагьэ ашӀызэ дэлэжьагъэх, ыужрэ проектыр зэхэзгъэуцуагъэм шэпхъэ уцугъахэхэу щытхэр ыукъозэ ешӀы, ежь ичӀыпӀабзэ зэрэлъэпкъэу шапхъэкӀэ аригъэштэн ыгу хэлъэӀ фэбанэ. Ащ фэдэ екӀолӀакӀэр народым зэрэщытэу ыштэщтэп, ӀэпэӀэгьу кӀочӀэшхохэр «къыгъотэу» мыхъущтыр кӀоцӀырафыгъэми. Ащ ишыхьатых а проектхэм яхьылӀагъэхэу гъэзетым къыхиутыгъэ статьяхэри.

Мы статьям проектитӀум язи, ящыкӀэгъэ-ямыщыкӀагъэхэм, сакъыщытегущыӀэрэп, сыда пӀомэ ахэр авторхэми мызэу-мытӀоу ясӀуагъэх, комиссиеми щытегущыӀэхэ зэхъум шъхьаихыгъэу къыщысӀогъагъэх. КъэсӀуагъэмэ ащыщыбэхэр апэрэ проектыр зэхэзгъэуцуагъэмэ къыдалъытагъэх ыкӀи зэрагъэтэрэзыжьыгъэм сезэгъыгъ. Джы тиадыгэ тхылъыбзэ изытеткӀэ, Бырсырым, Даурым, Шъаокъом зэхагъэуцогъэ адыгэ орфографием ипроектэу къыхаутыгъэу цӀыфхэр хъунэу зытегущыӀэхэрэр унашъокӀэ штэгъэным игъо хъугъэу сэлъытэ.

СигущыӀэ икӀэухым, къыхаутыгъэ статья зытӀу горэм къащатхырэм сакъыщыуцу сшӀоигъу. АпэрэмкӀэ, Хъут Казбек истатьяу «Ӏофгъошхомэ ащыщ» зыфиӀоу «Социалистическэ Адыгей»-м маим и 18-м 1990 илъэсым къихьагъэр къызтегущыӀэрэ «Ӏофыгъошхом» имыфэшъуашэу дысэу, гуаоу мыхъунхэр риӀуалӀэу къыхэкӀы. Ащ мырэущтэу етхы: «Буквэхэм ацӀэ зыщызэхагъэкӀокӀэгъэ орфографием ребгъэджэнхэ плъэкӀыщтэп, рыбгъэсэхъуджэнхэ плъэкӀыщт нахь...». Мыщ фэдэ гущыӀэ мыщыухэр пӀонри птхынри къекӀурэп, авторхэм ямылажьэр ялэжьэ шъыпкъэу щытми. Бырсырми, Даурми, Шъаокъоми зы букви, зы макъи зэхагъэкӀуакӀэрэп, зытетым тетэу къатхы нахь.

Авторхэм буквэу д-р, буквэу дз-м хагъэкӀуакӀэу еӀошъ Хъутым ахэр егъэмысэх, ау ащ фэдэ зэхэгъэкӀокӀэгъэ Ӏоф хэтлъагъорэп проектэу тыкъызтегущыӀэрэм. Мары ащ щатхырэр: «#7. Буквэхэу дд зэгъусэхэу атхы:

1. Д-кӀэ къегъэжьэгъэ гущыӀэпкъым бэ пчъагъэм иапэрэшъхьэ къэзгъэлъэгъорэ приставкэр зыгуахьэкӀэ. Щысэхэр: къыд-дэкӀон, къыд-дэӀэпэӀэн, къыд-дихьан.

2. Буквэхэу дз, дж зыфиӀохэрэм апэкӀэ бэ пчъагъэм иапэрэшъхьэ къэзгъэлъэгъорэ приставкэр щыт хъумэ. Щысэхэр: д-дзын, хэд-дзэн, д-джын /егъапш диал.: ты-дзын, хэты-дзэн, ты-джын/». ХэткӀи нэфэн фае, авторхэм дз-ри, дж-ри, д-ри буквэ шъхьафхэу зэралъытэхэрэр, ау бгъэмысэхэ пшӀоигъомэ, мы къэтхьыгъэ параграфым икъежьапӀэкӀэ/» буквэхэу дд зэгъусэхэу атхы»/ бгъэмысэнхэ плъэкӀыщтых, Хъут Казбек зэрипӀырэм фэдэу. Ау ащ фэдэ нӀыкӀэри, къыгурыӀуакӀэри емыкӀу.

Проектым иавторхэм апэрэ едзыгъоу къатыгъагъэм щыхагъэунэфыкӀыгъагъ у-м пычыгъо къызщитрэм ащ ыуж ы-р щытэу птхын фаеу, ау ащ еджагъэхэри, комиссием щыщхэри езэгъыгъэхэп, арти джырэ проектым хэмытыжьэу къатыгъ.

Хъут Казбек джы ар щыкӀагъэу проектым фелъэгъу. Тэ тишӀошӀыкӀэ, у-м ыуж, пычыгъо къыгъэпсы хъумэ, ы-р птхынэу ищыкӀагъэп. Ар къэӀуакӀэу иӀэм епхыгъ, арышъ, ар орфоэпием иӀоф. Орфографием ипшъэрылъэхэм къахахьэрэп. Джащ фэд пӀоми хъущт Ӏ-р гущыӀэхэу Ахьмэд, Абу, Асет зыфиӀохэрэм апэ ибгъэуцонри, Юныс, Юсыф-мэ ачӀыпӀэ Иуныс, Иусыф птхынри. Проектым къызэрыщатырэр тхылъыбзэм зэрыхэхьагъэу, цӀыфхэм зэлъаштагъэу, шэпхъэ уцугъэхэр ары. Ахэр джы зэпырыбгъэзэжьынхэр ищыкӀагъэхэп. Инджылыбзэми, урысыбзэми, нэпэмыкӀыбзэми зэратхырэмрэ къэӀуакӀэу яӀэрэмкӀэ зэтекӀыхэу боу гущыӀэхэр, макъэхэр къыхэфэх, ау ащ пае а бзэхэр къэралыгъо Ӏофхэр зэшӀуахыным пае агъэфедэнхэм изэрар къакӀорэп. Шъыпкъэ, щыӀэх бзэ зырызхэр, гущыӀэр къызэраӀорэмрэ зэратхырэмрэ зэтефэхэу, гущыӀэм пае грузинабзэр. Гъэзетым инэкӀубгъохэм научнэ Ӏофыгъохэр ащызэшӀопхыныр къинэу щыт нахь, тыкъызтегущыӀэмэ тшӀоигъор бэ.

ЯтӀонэрэу сыкъызыщыуцумэ сшӀоигъор ХъокӀо Аслъан истатьяу «Титхабзэ орэкъабзэ» зыфиӀоу гъэзетым июлым и 13-м 1990-рэ илъэсым къихьагъэр ары. Авторыр техническэ шӀэныгъэхэмкӀэ кандидат нахь мышӀэми, дэхэкӀаеу адыгэ тхылъыбзэ шапхъэхэм алъэплъэ, ахэр нахьышӀу шӀыгъэным ыгукӀэ егъапэ. Ар Аслъан щытхъоу ыкӀи гуапэу фэлъэгъугъэн фае. ХъокӀо Аслъан анахь згъэгумэкӀэу хигъэунэфыкӀырэр нэпэмыкӀыбзэмэ къахэкӀхи адыгабзэм къыхэхьагъэ гущыӀэхэм ятхыкӀ. Ар Ӏофыгъошхоу щыт, ау проектмэ яавторхэм а лъэныкъор къыдамылъытагъэу зэритхырэр тэрэзэп. Ахэм ар къыдамылъытагъэмэ, а парагрэфэу зигугъу къышӀхэрэм къащатхыныеп. Зэрэщытыр, урысыбзэм ифэмэ-бжьымэхэр къытехьэхэзэ адыгэ тхылъыбзэр охътэ кӀэкӀыкӀэ уцугъэ. Ащ къыхэкӀэу интеӀнациональнэ гущыӀэхэри, урысыбзэ гущыӀэ зырызхэри, гущыӀэ зэпхыгъэ хьэзэрхэри адыгабзэм къыхэхьагъэх, ахэм цӀыфхэр ясагъэх. Ащ фэдэу адыгэ тхылъыбзэм хэтхэм бзэр агъэкӀодынкӀэ щынагъо щыӀэп. Бзэ пстэуми ащ фэдэ амалхэр агъэфедэх, ау грамматикэм ахэр бзэм щыщым фэдэу егъэпсых. Титхылъыбзэ уцу зэхъум тхакӀохэм къахэкӀыщтгъэх, гущыӀэ пстэури адыгабзэкӀэ къэӀогъэн фае зыӀощтгъэхэр, ау ар бзэми цӀыфми аштагъэп. Сыд фэдэрэбзи ежь ибзэ хабзэхэм атетэу хэхъоныгъэ лексикэмкӀэ ешӀы нахь, зыгорэм ишӀоигъоныгъэкӀэ, искусственэ зыфаӀорэм фэдэу, бгъэпсын плъэкӀыщтэп. Арышъ, адыгэ орфографием ишапхъэхэр зэблэтхъуным тыпышъумыгъэлъэу,щыӀэм тэрэзэу тырыжъугъэлажь.

Хьарыф ЗэхъокӀыгъэхэ

КӀахыбзэмрэ Къэбэрдейбзэмрэ хьарыф зэхъокӀыгъэ куэд щыӀэщ:

• КӀахыбзэ а ↔ э East: адыгабзэ ↔ адыгэбзэ; бай ↔ бей; аслъан ↔ аслъэн; къэплъан ↔ къаплъэн; дунай ↔ дуней; тхьакӀум ↔ тхьэкӀумэ; хьарыф ↔ хьэрф; тхьаркъо ↔ тхьэрыкъуэ; Ӏай ↔ Ӏей; хьамлыу ↔ хьэмбылу; хьау ↔ хьэуэ
• КӀахыбзэ ы ↔ э East: ны ↔ анэ
• КӀахыбзэ э ↔ ы Къэбэрдейбзэ: хъэдэн ↔ хъыдан
• КӀахыбзэ а ↔ ы Къэбэрдейбзэ: Ӏахьыл ↔ Ӏыхьлы
• КӀахыбзэ и ↔ ы Къэбэрдейбзэ: мэлэӀич ↔ мэлэӀыч
• КӀахыбзэ ы ↔ и Къэбэрдейбзэ: сабый ↔ сабий
• КӀахыбзэ ы ↔ е Къэбэрдейбзэ: жъэжъый ↔ жьэжьей; дэжъый ↔ дэжьей
• КӀахыбзэ ц ↔ дз Къэбэрдейбзэ: цэ ↔ дзэ; цыгъо ↔ дзыгъуэ; пцэжъый ↔ бдзэжьей
• КӀахыбзэ ч ↔ ж Къэбэрдейбзэ: чэмы ↔ жэм; чъыгы ↔ жыг; чэщы ↔ жэщ; чылэ ↔ жылэ
• КӀахыбзэ ч ↔ дж Къэбэрдейбзэ: чэтыу ↔ джэду; чэты ↔ джэд; апч ↔ абдж
• КӀахыбзэ ч ↔ щ Къэбэрдейбзэ: пачъыхь ↔ пащтыхь; гъучӀы ↔ гъущӀ; упчӀэ ↔ упщӀэ; чыӀу ↔ щӀыӀу
• КӀахыбзэ дз ↔ з Къэбэрдейбзэ: хъырбыдз ↔ хъарбыз
• КӀахыбзэ дж ↔ ж Къэбэрдейбзэ: баджэ ↔ бажэ; лъэмыдж ↔ лъэмыж; аджал ↔ ажал; хьаджыгъэ ↔ хьэжыгъэ; лъэгуанджэ ↔ лъэгуажьэ; къуаджэ ↔ къуажэ
• КӀахыбзэ жь ↔ з Къэбэрдейбзэ: ежь ↔ езы
• КӀахыбзэ жъ ↔ жь Къэбэрдейбзэ: жъы ↔ жьы; бжъэ ↔ бжьэ; жъэн ↔ жьэн
• КӀахыбзэ ж ↔ жь Къэбэрдейбзэ: бжыхьэ ↔ бжьыхьэ; жакӀэ ↔ жьакӀэ; бжыдзэ ↔ бжьыдзэ; жэ ↔ жьэ
• КӀахыбзэ жъу ↔ в Къэбэрдейбзэ: жъуагъо ↔ вагъо; зэжъу ↔ зэвы
• КӀахыбзэ ш ↔ щ Къэбэрдейбзэ: дышъэ ↔ дыщэ; шъхьэ ↔ щхьэ; гъашӀэ ↔ гъащӀэ; нашэ ↔ нащэ
• КӀахыбзэ щ ↔ ш Къэбэрдейбзэ: щэ ↔ шэ; щай ↔ шай; щыгъу ↔ шыгъу; ахъщэ ↔ ахъшэ; щэбзащ ↔ шабзэ; щыды ↔ шыд; щынагъо ↔ шынагъуэ); щыбжьый ↔ шыбжий
• КӀахыбзэ шъ ↔ щ Къэбэрдейбзэ: шъабэ ↔ щабэ; шъхьэ ↔ щхьэ; шъынэ ↔ щынэ; дышъэ ↔ дыщэ; пшъашъэ ↔ пщащэ; мышъэ ↔ мыщэ; псэушъхь ↔ псэущхьэ; шъэ ↔ ща
• КӀахыбзэ шӀ ↔ щӀ Къэбэрдейбзэ: шӀын ↔ щӀын; шӀэн ↔ щӀэн; гъашӀэ ↔ гъащӀэ
• КӀахыбзэ кӀ ↔ щӀ Къэбэрдейбзэ: кӀэ ↔ щӀэ; мэгыкӀэ ↔ мэгыщӀэ; тӀэкӀын ↔ тӀэщӀын; икӀыӀу ↔ ищӀыӀу; макӀэ ↔ мащӀэ; хьакӀэ ↔ хьэщӀэ
• КӀахыбзэ шъу ↔ ф Къэбэрдейбзэ: шъоу ↔ фо; шъуз ↔ фыз; ешъон ↔ ефэн; уашъо ↔ уафэ; уцышъо ↔ удзыфэ; къашъо ↔ къафэ; лӀыкӀо ↔ лӀыкӀуэ
• КӀахыбзэ шӀу ↔ фӀ Къэбэрдейбзэ: шӀу ↔ фӀы (well, good); машӀо ↔ мафӀэ; шӀуцӀэ ↔ фӀыцӀэ; шӀомыкӀы ↔ фӀамыщӀ; ошӀу ↔ уэфӀ
• КӀахыбзэ ф ↔ ху Къэбэрдейбзэ: фыжьы ↔ хужьы; Ӏофы ↔ Ӏуэху; мафэ ↔ махуэ; гъэмафэ ↔ гъэмахуэ (summer); цӀыфы ↔ цӀыху; фабэ ↔ хуабэ
• КӀахыбзэ къ ↔ кхъ Къэбэрдейбзэ: къэ ↔ кхъэ; макъэ ↔ макхъэ
• КӀахыбзэ къу ↔ кхъу Къэбэрдейбзэ: къуае ↔ кхъуей; къужъы ↔ кхъужь; къухьэ ↔ кхъухь
• КӀахыбзэ т ↔ д Къэбэрдейбзэ: тэ ↔ дэ; тамэ ↔ дамэ; тамыгь ↔ дамыгъэ; тыгъужъы ↔ дыгъужь; тыгъуас ↔ дыгъуасэ; ты ↔ адэ; тыжьыны ↔ дыжьын; ''такъикъ ↔ дакъикъэ; атакъэ ↔ адакъэ; хатэ ↔ хадэ; псычэт ↔ псыджэд; тхьамат ↔ тхьэмадэ
• КӀахыбзэ п ↔ б Къэбэрдейбзэ: панэ ↔ банэ; пытэ ↔ быдэ; пчэны ↔ бжэн; пыи ↔ бий
• КӀахыбзэ м ↔ н Къэбэрдейбзэ: мамун ↔ номин
• КӀахыбзэ н ↔ Ø Къэбэрдейбзэ: гъунджэ ↔ гъуджэ
• КӀахыбзэ -Ø ↔ -р Къэбэрдейбзэ: Ӏехы ↔ Ӏехыр; сӀехы ↔ сӀехыр; тӀехы ↔ тӀехыр
• КӀахыбзэ -Ø ↔ -щ Къэбэрдейбзэ: тӀыгъ ↔ тӀыгъщ
• КӀахыбзэ Ø- ↔ и- Къэбэрдейбзэ: джыри ↔ иджыри

Щысэхэр

КъохьапӀэ Адыгабзэ	КъокӀыпӀэ Адыгабзэ
ШӀуфэс зэхын, ЗэрэшӀэн - нэӀуасэ зэфэхъун гущыӀэхэр	ФӀэхъус зэхын, зэрыцӀыхъун псалъэхэр
ШъукӀэдэӀу, къэшъуӀожь, кӀэшъутхыкӀ, зэжъугъашӀэ!	ФыщӀэдэӀу, жыфӀэж, щӀэфтхыкӀ зэвгъащӀэ!
Уимафэ шӀу!	Уи махуэ фӀыуэ!
Тхьам шӀу уелъэгъу! Къеблагъ!	НэхъыфӀыжу! Къеблагъэ!
Хъунэу щытмэ, нэӀуасэ тызэфэгъэхъу.	Хъунэу щытмэ, дызэрыгъэцӀыху.
Сыда зыкӀэмыхъущтыр? Боу дэгъу. Сэ сцӀэр Сэтэнай. О пцӀэр сыд?	Сыт щӀэмыхъунур? Хуабжьу дэгъуэщ. Сэ си цӀэр Сэтэнейщ. Уэ уи цӀэр сыт?
Сэ сцӀэри Жансэт.	Сэ си цӀэри Жансэтщ.
Сигуапэ хъугъэ, Жансэт.	Си гуапэ хъуащ, Жансэт.
Сэри сигуапэ хъугъэ, Сэтэнай.	Сэри си гуапэ хъуащ, Сэтэней.
Сэ Къэсэйхьаблэ сыщыщ. О тыдэ ущыщ?	Сэ Къэсейхьэблэ сыщыщщ. Уэ дэнэ ущыщ?
Сэ Еджэрыкъуае сыщыщ.	Сэ Еджэрыкъуей сыщыщщ.
Сэ ЗэгъашӀэмэ сащыщ. О хэтмэ уащыщ?	Сэ ЗэгъащӀэхэ сащыщщ. Уэ хэтхэ уащыщ?
Сэри Еджэрыемэ сащыщ.	Сэри Еджэрейхэ сащыщщ.
Сыдэу ущыт?/Сыд уфэд?	Сыт ухэдэ?/Дау ущыт?
Сыпсэу. Тхьауегъэпсэу. О сыдэу ущыт?/Сыд уфэд?	СыфӀ, сыузыншэ. Тхэм уигъэпсэу. Уэ сыт ухуэдэ?/Дау ущыт?
Сэри сыпсэу. Тхьауегъэпсэу.	Сэри сыфӀщ. Тхэм уигъэпсэу.
Уипчэдыжь шӀу!	Уипщэдджыжь фӀыуэ!
Тхьэм шӀу уелъэгъу!/(НахьышӀужьэу!/Тхьауегъэпсэу!/Шъхьамафэ охъу!/Пчэдыжь хъяр къыокӀу!)	НэхъыфӀыжу!/(Тхьэм уигъэпсо!/Щхьэмахуэ ухъу!/Пщэдджыжь хъер къыпхукӀуэ!)
Шъуипчэдыжь шӀу!	Фи пщэдджыжь фӀыуэ!
НахьышӀужьэу!/(Тхьэм шӀу шъуелъэгъу!/Тхьашъуегъэпсэу!/Шъхьамафэ шъохъу!/Пчэдыжь хъяр къышъокӀу!)	НэхъыфӀыжу!/(Тхьэм фигъэпсэу!/Ихьэмахуэ фыхъухэ!/Пщэдджыжь хъер къыфхукӀуэ!)
Уимафэ шӀу!	Уимахуэ фӀыуэ!
Мэфэ хъяр къыокӀу!	Махуэ хъер къыпхукӀуэ!
Шъуимафэ шӀу!	Фимахуэ фӀыуэ!
Мэфэ хъяр къышъокӀу!	Махуэ хъер къыфхукӀуэ!
Уипчыхьэ шӀу!	Уи пщыхьэщхьэ фӀыуэ!
Пчыхьэ хъяр къыокӀу!	Пщыхьэщхьэ хъер къыпхукӀуэ!
Шъуипчыхьэ шӀу!	Фи пщыхьэщхьэ фӀыуэ!
Пчыхьэ хъяр къышъокӀу!	Пщыхьэщхьэ хъер къыфхукӀуэ!
Уичэщ шӀу!	Уи жэщ фӀыуэ!
Чэщ хъяр къыокӀу!	Жэщ хъер къыпхукӀуэ!
Шъуичэщ шӀу!	Фи жэщ фӀыуэ!
Чэщ хъяр къышъокӀу!	Жэщ хъер къыфхукӀуэ!
НэфылъэшӀу укъекӀ!	НэхулъэфӀ укъикӀ!
Тхьауегъэпсэу!/ Шъхьамафэ охъу!	Тхьэм уигъэпсэу!/ Щхьэмахуэ ухъу!
НэфылъэшӀу шъукъекӀ!	НэхулъэфӀ фыкъикӀхэ!
Тхьашъуегъэпсэу!/ Шъхьамафэ шъохъу!	Тхьэм фигъэпсэу!/ Щхьэмахуэ фыхъухэ!
Чэщ хъяр къыокӀу!	Жэщ хъер къыпхукӀуэ!
Тхьауегъэпсэу!/ Шъхьамафэ охъу!	Тхьэм уигъэпсэу!/ Щхьэмахуэ уихъу!
Чэщ хъяр къышъокӀу!	Жэщ хъер къыфхукӀуэ!
Тхьашъуегъэпсэу!/ Шъхьамафэ шъохъу!	Тхьэм фигъэпсэу!/ Щхьэмахуэ фыхъу!

ШъукӀэдэӀу, къэшъуӀожь, кӀэшъутхыкӀ, зэжъугъашӀэ!	ФыщӀэдэӀу, жыфӀэж, щӀэфтхыкӀ, зэвгъащӀэ
Матчэри - Уипчэдыжь шӀу, Аминат!	Марчэри - Уи пщэдджыжь фӀыуэ, Аминат!
Аминат - Тхьэм шӀу уелъэгъу, Матчэри!*	Аминат - Тхьэм фӀыу уилъагъу, Матчэри!*
М- Тыдэ укӀорэ?	М - Дэнэ уздэкӀуэр?
А- ЕджапӀэм секӀо. О тыдэ укӀорэ?	А - ЕджапӀэм сокӀуэ. Уэ дэнэ уздэкӀуэр?
М- Сэри еджапӀэм секӀо.	М - Сэри еджапӀэм сокӀуэ.
А- Дэгъу ащыгъум, тызэдэкӀон.	А - Дэгъуэщ, абы щыгъуэ дызэдэкӀуэнщ.
С- Шъуипчэдыжь шӀу!	С - Фи пщэдджыжь фӀыуэ!
М- НахышӀужьэу, Саусыр! Къеблагъ! Ори еджапӀэм окӀуа?	М - НэхъыфӀыжу, Саусыр! Къеблагъэ! Уэри еджапӀэм укӀуэрэ?
С- Ары, еджапӀэм секӀо.	С - НтӀэ, еджапӀэм сокӀуэ.
М- Дэгъу арымэ, къакӀо,ТызэдэкӀон. НэӀуасэ шъузэфэхъу! (/шъузэфэсшӀын.) Мыр Мызэщкъо Саусыр, мыри Мыгъэзэшапхъу Аминат. Аминати тикъуаджэ щыщ.	М - Дэгъуэщ арамэ, накӀуэ, дызэдэкӀуэнщ. ФызэрыцӀыху! (/ФызэрызгъэцӀыцунхщ.) Мыр Мызэшкъуэ Саусырщ, мыри Мыгъэзэшяпхъу Аминатщ. Аминати ди къуажэгъущ.
А- Сигуапэ хъуагъэ, Аминат.	А - Си гуапэ хъуащ, Аминат.
М- Сэри сигуапэ хъугъэ. Къеблагъ!	М - Сэри си гуапэ хъуащ. Къеблагъэ!
* / НахьышӀужьэу! / Тхьауегъэпсэу! / Шъхьамафэ охъу! / Пчэдыжь хъяр къыокӀу!	* / НэхъыфӀыжыу! Тхьэм уигъэпсо! / Щхьэмахуэ ухъу! / Пщэдджыжь хъер къыпхукӀуэ!

Гупсэфапщ! МэфэшӀуапщ!	Гупсэхуапщий! МахуфӀ апщий!
Къеблагъ!	Къеблагъэ!
Шъукъеблагъ!	Фыкъеблагъэ!
Шъукъеблагъэх!	фыкъеблагъэхэ!
Тхьауегъэпсэу!	Тхьэм уигъэпсо!
Тхьауегъэун!	Тхьэм уигъэунэ!
Тхьашъуегъэпсэу!	Тхьэм фигъэпсо!
Тхьашъуегъэун!	Тхьэм фигъэун!
Уеблагъэбэ охъу!	Уи еблагъэ куэд ухъу!
Шъуеблагъэбэ шъухъу!	Фи еблагъэ куэд фыхъу!
Фэсапщ! Фэсапщэх!	ФӀэхъус апщи! / ФӀэхъусу! Ӏуэхъус апщи! / Ӏуэхъусу!
Тхьауегъэпсэуапщ!	Тхьэм уигъэпсэу апщи! Упсэу апщи!
Шъхьамафэ охъу апщ!	Жьыщхьэмахуэ ухъу апщи!
Узынчъэу! / Отхъэжь! Шъотхъэжь! / ШӀукӀэ! ХъяркӀэ!	Узыншэу! ФӀыкӀэ! ХъеркӀэ!
Гъогумаф! Гъогумафэх! Шъугъогумафэх!	Гъуэгу махуэ! Гъуэгу махуэхэ! Фыгъуэгу махуэхэ!

Узынчъэу!	Узыншэу!
Узынчъэу ушэт!	Узыншэу ущэт!
Узынчъэу шъушэт!	Узыншэу фыщытхэ!
ХъяркӀэ!	ХъеркӀэ!
Шъотхъэжь!	Фэтхъэж!
Отхъэжь!	Утхъэж!
ШӀукӀэ!	ФӀыкӀэ!
Гъогумаф!	Гъуэгу махуэ!
Гъогумафэх!	Гъуэгу махуэхэ!
Шъугъогумафэх!	Фи гъуэгу махуэхэ!
Гъогумэфэ гъогу! УапэкӀэ къэкӀырэм уегъэгушӀу!	Гъуэгумэхуэ гъуэгуфӀэ! Уи апэкӀэ къэкӀым уигъэгуфӀэ!
Гъогумэфэ гъогу! ШъуапэкӀэ къэкӀырэм шъуегъэгушӀу!	Гъуэгумэхуэ гъуэгуфӀэ! Фи апэкӀэ къэкӀым фигъэгуфӀэ!

Сыд?	Сыт?
ЦӀыфым фэшъхьафрэ пкъыгъор зэдгъэшӀэным пае "СЫД?" тэӀошъ, тыкӀэупчӀэ.	ЦӀыхум нэмыщӀрэ пкъыгъуэхэр зэдгъэщӀэн папщӀэ "Сыт?" жыдоӀэри дыщӀоупщӀэр.

Мыр/Мор	Мыр/Мор
ӀэпэкӀэ тынэсэу е тынэсышъун фэдизэу тпэблагъэу щыт пкъыгъор "МЫР" тэӀошъ, къэтэгъэлъагъо. Пкъыгъор тпэчыхьаӀомэ "МОР" тэӀошъ, къэтэгъэлъагъо.	ӀэпэкӀэ деӀусэфу е дынэсыфын хуэдизу тпэгъунэгъуу щыт пкъыгъуэр "МЫР" жыдоӀэри къыдогъэлъагъуэр. Пкъыгъуэр тпэжыжьэӀуэмэ "МОР" жыдоӀэри къыдогъэлъагъуэр.

Мыр сыд?	Мыр сыт?
шъхьэ	щхьэ
шъхьатцы	шхьэц
напэ	напэ
натӀэ	натӀэ
нэ	нэ
нэкӀу	нэкӀу
напцэ	набдзэ
пэ	пэ
пакӀэ	пащӀэ
жэ	жьэ
цэ	дзэ
жэпкъ	жьэпкъ
жакӀэ	жьакӀэ
Ӏэ	Ӏэ
Ӏалджан	Ӏэлджанэ
ко	куэ
лъэкӀампӀ(э)	лъэнкӀапӀэ
гу	гу
чэ	чэ
ныбэ	ныбэ
шхалъ	шхалъэ
тхьамбыл	тхьэмбыл

Мор сыд?	Мор сыт?
щэ	шэ
къуае	кхъуей
щхыу	шху
щатэ	шатэ
тхъу	тхъу
шъоу	фо
нэкулъ	нэкулъ
хьалыгъу	щӀакхъуэ
хьалыгъуан	хьэлыгъуанэ
хьалыжъу	хьэлывэ
щэламэ	шэламэ
дэгъэрыжъ	дагъэрыжьэ

Модырэр/мыдырэр	Модрейр/мыдрейр
Пкъыгъор нахьи тпэчыжьэмэ "МОДЫРЭР" тэӀошъ, къэтэгъэлъагъо. "МОДЫРЭР" зыфатӀорэм елъытыгъэу нахь тпэблагъэр "МЫДЫРЭР" тэӀошъ, къэтэгъэлъагъо.	Пкъыгъуэр нэхъри тпэжыжьэмэ "МОДРЕЙР" жыдоӀэри къыдогъэлъагъуэр. "МОДРЕЙР" жыхуэтӀэм елъытауэ нэхъ тпэгъунэгъур "МЫДРЕЙР" жыдоӀэри къыдогъэлъагъуэр.

Модырэр сыд?	Модрейр сыт?
Щай	шей
къахьао/кофе	къэхьэуэ/кофэ
къушъхьамышъхьапс	пхъэщхьэмыщхьэпс
щыпсы	шыпс
пӀастэ	пӀастэ
мамрыс(э)/мамырс(э)	мэрамысэ
лъы	лъы
лэпсы	лэпс
хьантхъупс	хьэнтхъупс
лылыбжъ	лылыбжьэ
кӀэнкӀэ	джэдыкӀэ

Мыдырэр сыд?	Мыдрейр сыт?
Хьаку	хьэку
пэщхьаку	пэшхьэку
остыгъ(э)	уэздыгъэ
нэфын	нэху
Ӏанэ	Ӏэнэ
унэ	унэ
пэщ	пэш
еджэщ	еджэщ
еджэпэщ	еджэпэш
пчъэ	бжэ
шъхьангъупчъ	щхьэгъубжэ
Ӏанэлъаг	Ӏэнэлъагэ
щэнт	шэнт
пхъэнтӀэкӀу	пхъэнтӀэкӀу
дэтӀысхьап(э)	дэтӀысхьэпӀэ
тхалъэ	тхалъэ
тхылъ	тхылъ
дэтхалъ	дэтхалъэ
тхылъылъ(э)	тхылъылъэ
тхылъпхъуант	тхылъпхъуантэ
Ӏапхъуант	Ӏэпхъуантэ
тетхалъ	тетхалъэ
сэфтхалъ	сэхутхалъэ
мел	мел

Ар/адырэр	Ар / адрейр
Пкъыгъор тыздэгущыӀэрэм ӀэчӀэлъмэ е ащ пэблагъэу щытмэ "АР" тэӀошъ, къэтэгъэлъагъо. Пкъыгъор тыздэгущыӀэрэм нахь пэблагъэу ау ащ иадырабгъукӀэ щыӀэмэ "АДЫРЭР" тэӀошъ, къэтэгъэлъагъо.	Пкъыгъуэ дыздэпсалъэм ӀэщӀэлъмэ е абы пэгъунэгъуу щытмэ "АР" жыдоӀэри къыдогъэлъагъуэр. Пкъыгъуэр дыздэпсалъэм дэ нэхърэ нэхъ пэгъунэгъуу адэкӀэ къыщытмэ "АДРЕЙР" жыдоӀэри къыдогъэлъагъуэр.

Ар/адырэр сыд?	Ар / адрейр сыт?
къуадж(э)	къуажэ
чыл(э)	жылэ
къалэ	къалэ
хэгъэгу	хэгъэгу
хы	хы
тыгъэ	дыгъэ
мазэ	мазэ
лъэмыдж	лъэмыж
урам	уэрам
урамдахь	уэрамдыхьэ
къушъхьэ	Ӏуащхьэ
мэзы	мэз
чъыгы	жыг
къэгъагъ	гъагъэ
бжьыны	бжьын
бжьыныф	бжьыныху
пэлджан	пэлджанэ
щыбжьый	шыбжий
нэшэбэгу	нащэбэгу/нащэ
хьэ	хьэ
коцы	гуэдз
нартыф/натрыф	нартыху
джэнч/джэщ	джэрш/джэш
чӀыдэ	щӀыдэ
къэбы	къэб
мыӀарыс	мыӀэрысэ
къужъы	кхъужь
пхъэгулъ	пхъэгулъ
балий	балий
шэндыргъо	шэдыгъуэ
чэрэз	чэрэз
санэ	санэ
сэнашъхь	Санащхьэ/жызум

мэлы	мэл
пчэны	бжэн
шъынэ	щынэ
чыцӀы	чыцӀ
чэмы	жэм
цу	вы
щыды	шыд
махъшэ	махъшэ
чэтыу	джэду
хьэ	хьэ
чэты	джэд
чэтыжъый	джэджьей
тхьачэты	тхьэджэд/гуэгуш
мэзыхь(э)/аслъан	мэзыхьэ/аслъэн
къэплъан	къаплъэн
тыгъужъы	дыгъужь
къо	кхъуэ
мышъэ	мыщэ
баджэ	бажэ
паӀо	пыӀэ
шъхьархъон	щхьэрхъуэн/бащлыкъ
цые	цей
джэдыгу	джэдыгу
джан(э)	джанэ
лъэпэд	лъэпэд
цуакъэ	вакъэ

Хэт?	Хэт?
ЦӀыфыр зыщыщыр зэдгъэшӀэным пае "ХЭТ?" тэӀошъ, тыкӀэупчӀэ.	ЦӀыхур зищӀысыр зэдгъэщӀэн папщӀэ "ХЭТ?" жыдоӀэри дыщӀоупщӀэр.

Мыр хэт?	Мыр хэт?
сэры	сэращ
оры	уэращ
сят	си адэ
сян	си анэ
нэнау	нану
пшъашъэ	хъыджэбз/пщащэ
кӀалэ	щӀалэ
нысэ	нысэ
шъао	щауэ
малъхъо	шалъхъэ
шы	къуэш
шынахьыжъ	къуэш нэхъыжь
шынахьыкӀ	къуэш нэхъыщӀэ
шыпхъу	шыпхъу
шыпхъунахьыжъ	шыпхъу нэхъыжь
шыпхъунахьыкӀ	шыпхъу нэхъыщӀэ
дэлф	дэлху

Зэблэгъэ-зэӀэхьылхэр	Зэблагъэ-зэӀыхьлыхэр
Барычэ Унэжъмэ ямалъхъу, Жансэрай Унэжъынмэ яныс. Арышъ, Унэжъынхэмрэ Унэжъхэмрэ зэблагъэх.	Барыч Унэжьхэ я малъхъэщ, Жансэрей Унэжынхэ я нысэщ. Аращи, Унэжынхэрэ Унэжьхэрэ зэблагъэхэщ.
Адыиф, Емызэщмэ япхъу (/апшъашъ), Унэжьынмэ яныс, Ащэмэз ишъхьэгъус (/ишъуз), Барычэ ян, Жансэрае игуащ, Псэнэфы янэшху (/инэнэжъ).	Адыихуи Елмызэшхэ апхъущ, Унэжынхэ я нысэщ, Ашэмэз и щхьэгъусэщ (/и фызщ), Барыч и анэщ, Жансэрей и гуащэщ, Псэнэху и анэшхуэщ (/и нэнэжьщ).
Ащэмэз Унэжьынмэ якъу (/якӀал), Адыиф ишъхьэгъус (/илӀ), Емызэщмэ ямалхъу, Барычэ ят, Жансэрай ипщ, Нэсрэн итэтэжъ.	Ашэмэз Унэжынхэ я къуэщ (/я щӀалэщ), Адыиху и щхьэгъусэщ (/илӀщ), Емызэшхэ я малъхъэщ, Барыч и адэщ, Жансэрей ипщщ, Нэсрэн и адэшхуэщ (/и дадэщ).
Сэтэнай Барычэ ишӀугуащ, Нарт Барычэ имӀупщ. Жан Барычэ ишӀупщыпхъу. Пщымыд Барычэ ишӀупщыкъу.	Сэтэней Барыч и щыкъуанэщ. Нарт Барыч и щыкъуадэщ. Жан Барыч и адэжэщ. Пщымыдэ Барыч и щыкъущауэщ (/щыкъущӀалэщ).
Барычэ мэлъхъогъу иӀэгоп. Жансэт ащэмэ (/дакӀомэ) Барычэ мэлъхъогъу иӀэ хъущт.	Барыч иджыкӀэ малъхъэгъу иӀэкъым. Жансэт яшэмэ (/дакӀуэмэ) Барыч мэлъхъэгъу иӀэ хъунущ.
Жансэрай нысэгъу иӀэп, ипщыкъоу Инал къыщэмэ нысэгъу иӀэ хъущт.	Жансэрей нысэгъу иӀэкъым, и пщыкъуэ Инал къишэмэ нысэгъу иӀэ хъунущ.
Псэнэф, Адыифрэ Ащэмэзрэ яхъорэлъф, Сэтэнайрэ Нартрэ апхъорэлъф. Псэнэф хъорэлъфэгъу иӀэгоп, ятэшым къэщэн иӀэшъы, ар къыщэу бын къафэхъумэ хъорэлъфэгъу иӀэ хъущт. Псэнэф пхъорэлъфэгъуи иӀэгоп, янэшыпхъу нахьыжъым псэлъыхъу иӀэшъы, ар ыщэу (/ащ дакӀоу) бын къафэхъумэ пхъорэлъфэгъу иӀэ хъущт.	Псэнэху, Адыихурэ Ашэмэзрэ я хъурылъхущ, Сэтэнейрэ Нартрэ я пхъурылхущ. Псэнэху иджыкӀэ хъурылъхуэгъу иӀэкъым, и адэкъуэшым къэшэн иӀэщи, ар къышэуэ бын къахуэхъумэ хъурылъхуэгъу иӀэ хъунущ. Псэнэху иджыкӀэ пхъурылъхуэгъуи иӀэкъым, и анэшыпхъу нэхъыжьым псэлъыхъу иӀэщи, ар ищэуэ (/абы дэкӀуэуэ) бын къахуэхъумэ пхъурылъхуэгъу иӀэ хъунущ.

Гулъытыгъуэ

Last edited 6 years ago by YiFeiBot