Азгъэбзэ

Тхыгъэр къыздрахар Уикипедиэ
Азгъэбгэ
Зэрзэджэр: Аҧсуа бызшәа, Аҧсшǝа
Къэралхэр: Азгъей, Урысей, Тырку,
Статус официалыр: Азгъей
Ирипсалъэхэм я бжыгъэр: ~ 125 000
Классификациэ
Категориэ: Еуразиэм и бзэхэр
Ищхъэрэкъаукъаз унагъуэшхуэ (псом къамылъыта)
Абазэ-адыгэ унагъуэбзэ
Абазэбзэ гуп
Тхыбзэр: кирилл хьэрыф (азгъэ хьэрыфылъэ)
Бзэ кодхэр
ISO 639-1: ab
ISO 639-2: abk
ISO 639-3: abk

Азгъэбзэ (азгъэбзэкӀэ; аҧсуа бызшәа, аҧсшǝа) — азгъэ лъэпкъхэм ябзэ, Азгъей къэралым, Тыркум, Иорданым, Шамым, Иракым, Урысейм. Бзэ нэхъ игъунэгъур абазэбзэ, зыхэтыр азгъэ-адыгэ бзэхэм я унагъуэм, абазэбзэмрэ адыгэбзэмрэ щымыхъукӀэ убыхыбзэри зыхыхьар.

Азгъей къэралым бзэмкӀэ цӀыху мин 100 хуэдиз мэпсалъэ, къэралъым ибзэӀаташъхьу щыт (1994 гъэм къыщыкӀэдзауэ). Ауэ 1989 гъэм азгъэбзэр анэдэлъхубзу зыхуэхъутэр 17, 8 % джылу дэсам, азгъэ-хъырцей зауэм яуж 1995 гъэм 50 % джылэм. Тыркум 1965 гъэм къэрал джылэ бжыгъэ ирагъэкӀуэкӀамкӀэ азгъэбзэр иэ абазэбзэр анэдэлъхубзу джэуапу зытар цӀыху 4, 563 (абым псори зыбзу ялъытэ - abaza) цӀыху 7, 836 етӀуанэ бзэуэ джэуап ята, а псори зэрщытым хуэмыду, нэхъ макӀыу къаӀуэтауэ ялъытэ, 1993 гъэм абазу дэсыр мин 35 къалъыта. Урысейм азгъэбзэкӀэ псалъу дэсыр цӀыху 9,447 къыкӀэкӀа.

Абы хуэду къызэркӀэкӀымкӀэ азгъэбзэмкӀэ псалъу хъур цӀыху мин 120-130 хуэдиз. Мин 500 - 600 шхуаӀар къэгъэхъуауэ къыкӀэкӀа, абы зэр гугъэмкӀэ адыгэхэр (кӀаххэмрэ, къэбэрдейхэмрэ) хагъэхьахэ.

ПсалъэкӀыу зэрзэшъхьащыкӀыр[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]

Иджыпсту Къаукъазым къынар псалъэкӀищ: абжъуй (Очамчырэ куейм), бзыб (Гудаутэ куейм), самырзэкъан (Агубедиарэ Река къуаджэхэм Очамчырэ куейм, Чхуартал къуаджэм иныкъуэ Гал куейм), адрей псалъэкӀэ-лъэпкъхэр Тыркум ирагъэкӀахэ. 1860 гъэм нэгъунэ азгъэхэм ялъэпкъ-псалъэкӀэхэр зэкӀэлъыпыту хы Ӏуфэм ирикӀуэт къушъхьам къэху, убыххэм къыщыкӀэдзауэ къуэхьапӀэм мегрелхэмрэ сонэхэмрэ нэгъунэ къуэкӀыпӀэм.

Мдзымтэрэ Жъууауэ-къуарэрэ япсыхъуэ зэхуакум садзэхэм япсалъэкӀэр щыӀа. Лъэпкъыр зы къэмыну Тыркум ирагъэкӀа, абдежьым къуаджэ зытӀущым бзэр иджыри зэрахьа. садзэ-псалъэкӀэр тӀууэ бгуэч хъуну:

  • хы Ӏуфэ псалъэкӀэ (джыгетэхэм иэ садзэхэм я)
  • къушъхьа псалъэкӀэ (медовей, езыхэр зэрзэджэр - абаза, лъэпкъ хэтхэр: чуа, чужъы, чужъгучуа, ахьчыпсэу, аибга Псоу ипсыхъуэм)

Азгъэ псалъэкӀэхэр ипшъэ лъэныкъуэмкӀэ:

  • хы Ӏуфэм -
    • бзыб псалъэкӀэ (Жъууауэ-къуарэрэ Псыцхьарэ язэхуакум, иджырей Гудаута куейм),
    • Гум псалъэкӀэ (Къодор псыхъуэм нэс) - Тыркум ирагъэкӀахэ, иныкъуэр Аджарым (апщыгъуэм Тыркум хэтам)
    • абжъуй псалъэкӀэ (иджырей Очамчырэ куей)
    • самырзэкъаным къэлар - мигрелым я нэхъыбэм хеубыдэ
  • къушъхьа лъэныкъуэм -
    • псхьу псалъэкӀэ (Бзыб псыхъуэм ишъхьамкӀэ) Тыркум дэт къуаджэхэм иджыри зэрахьа
    • дал-цебелда (Къодор псыхъуэм икумрэ ишъхьамрэ) Тыркум икъуэхьапӀэ куейхэм (Беледжык, Бурса, Эскишехир) дэт азгъэ къуаджэхэм иджыри щопсалъэхэ

Азгъэбзэм итхыбзэр абжъуй псалъэкӀэмкӀэ шъа.

Хьарыфылъэр[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]

А а
[a]
Б б
[b]
В в
[v]
Г г
[ɡ]
Гь гь
[ɡʲ]
Гә гә
[ɡʷ]
Ӷ ӷ
[ʁ/ɣ]
Ӷь ӷь
[ʁʲ/ɣʲ]
Ӷә ӷә
[ʁʷ/ɣʷ]
Д д
[d]
Дә дә
[dʷ]
Е е
[ɛ]
Ж ж
[ʐ]
Жь жь
[ʒ]
Жә жә
[ʒʷ]
З з
[z]
Ӡ ӡ
[d͡z]
Ӡә ӡә
[d͡ʑʷ]
И и
[j/jɨ/ɨj/i]
К к
[kʼ]
Кь кь
[kʼʲ]
Кә кә
[kʼʷ]
Қ қ
[kʰ]
Қь қь
[kʲʰ]
Қә қә
[kʷʰ]
Ҟ ҟ
[qʼ]
Ҟь ҟь
[qʼʲ]
Ҟә ҟә
[qʼʷ]
Л л
[l]
М м
[m]
Н н
[n]
О о
[ɔ]
П п
[pʼ]
Ԥ ԥ
[pʰ]
Р р
[r]
С с
[s]
Т т
[tʼ]
Тә тә
[tʼʷ]
Ҭ ҭ
[tʰ]
Ҭә ҭә
[tʷʰ]
У у
[w/wɨ/ɨw/u]
Ф ф
[f]
Х х
[x/χ]
Хь хь
[xʲ/χʲ]
Хә хә
[xʷ/χʷ]
Ҳ ҳ
[ħ]
Ҳә ҳә
[ħʷ]
Ц ц
[t͡s]
Цә цә
[t͡ɕʷʰ]
Ҵ ҵ
[t͡sʼ]
Ҵә ҵә
[t͡ɕʼʷ]
Ч ч
[t͡ʃʰ]
Ҷ ҷ
[t͡ʃʼ]
Ҽ ҽ
[t͡ʂʰ]
Ҿ ҿ
[t͡ʂʼ]
Ш ш
[ʂʃ]
Шь шь
[ʃ]
Шә шә
[ʃʷ]
Ы ы
[ɨ]
Ҩ ҩ
[ɥ/ɥˤ]
Џ џ
[d͡ʐ]
Џь џь
[d͡ʒ]
Ь ь
[ʲ]
Ә ә
[ʷ]

Last edited 6 years ago by YiFeiBot