Урысей версиехэм я зэщхьэщыкӀыныгъэхэр

ТехьэпӀэхэр зэгъэзэхуэжын
Тхыгъэр къыздрахар Уикипедиэ
Browse history interactively
← Япэ ит зэгъэзэхуэжыныгъэрКъыкӀэлъыкӀуэ зэгъэзэхуэжыныгъэр →
Content deleted Content added
VisualWikitext
No edit summary
No edit summary
38 сатырыр 38 сатырыр
|Гулъытыгъуэ = <references/>
|Гулъытыгъуэ = <references/>
}}
}}
'''Урысей''' ({{Lang-ru|Россия}}, и цӀэдыдэр псоуэ - '''Урысей Федерациэ''', кӀэкӀыу '''УФ''') — [[Къэрал|къэрал]], къуэкӀыпӀэ [[Еуропэ|Еуропэмрэ]] ипшъэ [[Азиэ|Азиэмрэ]] хэт. И шӀыпӀэм и инагъыр 17 075 400 км² — абымкӀэ Урысейр дунейм нэхъ и къэрал нэхъ ину щыт. Джылу исыр, 2010 гъэмкӀэ - цӀыху 141 927 297 (9-нэ дунейм).
'''Урысей''' ({{Lang-ru|Россия}}, и цӀэдыдэр псоуэ — '''Урысей Федерациэ''', кӀэкӀыу '''УФ''') — [[Къэрал|къэрал]], къуэкӀыпӀэ [[Еуропэ|Еуропэмрэ]] ипшъэ [[Азиэ|Азиэмрэ]] хэт. И шӀыпӀэм и инагъыр 17 075 400 км² — абымкӀэ Урысейр дунейм нэхъ и къэрал нэхъ ину щыт. Джылу исыр, 2010 гъэмкӀэ — цӀыху 141 927 297 (9-нэ дунейм).


== Хэкумэтхыр ==
== Хэкумэтхыр ==


Урысейр [[Еуразиэ|Еуразиэм]] хэт, континентым и 1/3 хуэдиз иубыду. ХэкумэтхымкӀэ и пӀэр - континент-курытыгъу, океан-курытыгъу къалъытэр.
Урысейр [[Еуразиэ|Еуразиэм]] хэт, континентым и 1/3 хуэдиз иубыду. ХэкумэтхымкӀэ и пӀэр — континент-курытыгъу, океан-курытыгъу къалъытэр.


И гъунапӀэхэр: ипшъэм — [[хыпэ Челускин]] (материкым; гъунапӀэхэр [[Хы тӀыгу зэхэт Франц-Иосиф|Хы тӀыгу зэхэт Франц-Иосиф]] — [[хыпэ Флигели]], [[Рудолф и хы тӀыгу|Рудолф и хы тӀыгум]]), къэхьэпӀэм — Песчанэ хы тӀыгуныкъуэм и пэ ([[Калининград къэрал|Калининград къэралым]]), къуэкӀыпӀэм — [[Дежнев хыпэ|Дежнев хыпэ]], ишъхъэрэм — пӀэ, Къаукъаз Ӏуашъхьэшхуэхэм хэт ([[Дагъыстан|Дагъыстанымрэ]] [[Азэрбиджан|Азарбиджанымрэ]] я гъунапкъэм).
И гъунапӀэхэр: ипшъэм — [[хыпэ Челускин]] (материкым; гъунапӀэхэр [[Хы тӀыгу зэхэт Франц-Иосиф|Хы тӀыгу зэхэт Франц-Иосиф]] — [[хыпэ Флигели]], [[Рудолф и хы тӀыгу|Рудолф и хы тӀыгум]]), къэхьэпӀэм — Песчанэ хы тӀыгуныкъуэм и пэ ([[Калининград къэрал|Калининград къэралым]]), къуэкӀыпӀэм — [[Дежнев хыпэ|Дежнев хыпэ]], ишъхъэрэм — пӀэ, Къаукъаз Ӏуашъхьэшхуэхэм хэт ([[Дагъыстан|Дагъыстанымрэ]] [[Азэрбиджан|Азарбиджанымрэ]] я гъунапкъэм).
69 сатырыр 69 сатырыр


Урысейм и призедентхэм я тхылъ:
Урысейм и призедентхэм я тхылъ:
* [[Борис Елцин|Брис Елцин]] — 1991—1999;
* [[Борис Елцин|Борис Елцин]] — 1991—1999;
* [[Владимир Путин]] — 2000—2008;
* [[Владимир Путин]] — 2000—2008;
* [[Дмитрий Медведев]] — 2008 щыкӀэдзауэ — къыздынэс
* [[Дмитрий Медведев]] — 2008 щыкӀэдзауэ — къыздынэс

09:01, 17 ФокӀадэ 2010 версие

Урысей
урбз. Россия, Российская Федерация
Дэмыгъэ Урысей
Урысей и нып Урысей и дэмыгъэ

Кординатхэр: 65°25′00″ с. ш. 94°15′00″ в. д. / 65.416667° с. ш. 94.25° в. д. (G)

Къэрал уэрэд: «Государственный гимн Российской Федерации» (Макъ едэӀун (info))
Щыхалъхьар 862
Нэхъышъхьэбзэхэр урысыбзэ[1]
Къалэ нэхъышъхьэр Мэзкуу
Къалэ нэхъ инхэр Мэзкуу,
Бытырбыху,
Новосибирск,
Екатеринбург,
Нижний Новгород
ӀэнатӀэ хабзэр Президент-парламенту республикэ
Президент
Правителствэм и тхьэмадэ 		Дмитрий Медведев
Владимир Путин
ШӀыпӀэр
• Псори
• % псым пӀэуэ иубыдыр 		1-нэ дунем
17 075 400[2] км²
13
Къэралым и джылэр
• ЗэралъытэмкӀэ (2010)
• Ӏувагъыр
141 927 297[3] цӀыху
8,3 цӀыху/км²
ВКӀуП
  • КъыхэкӀыр (2008)
  • Зы цӀыхум къытехуэр
$2,225 трлн  (7-нэ)
$16 239
Этнохоронимыр урысейхэ; урысей;
Сомыр (Валутэр) российский рубл (RUB, RUR)
Интернет-доменхэр .ru, .su[4], .рф[5]
Телефон кодыр +7
Зэманыгъуэхэр +2…+11[6]
  1. ↑ Къэрал псом; республикэхэм УФ хэтхэм, урысыбзэм щымыхъукӀэ, езыхэм ябзэхэри тетщ.
  2. ↑ Федеральная служба государственной статистики
  3. ↑ Росстат. Федеральная служба государственной статистики. Предварительная оценка численности постоянного населения субъектов Российской Федерации на 1.01.2010 г.
  4. ↑ Совет Зэгуэтхэм еуэ къылъысауэ. [1]
  5. ↑ Кирилл хьэрыфылъэмкӀэ,2010 гъэм накъыгъэм и 12 ирагъэжьа. [2]
  6. ↑ Урысейм идеж къагъэсэбэп декретнэ зэманыгъуэр

Урысей (урбз. Россия, и цӀэдыдэр псоуэ — Урысей Федерациэ, кӀэкӀыу УФ) — къэрал, къуэкӀыпӀэ Еуропэмрэ ипшъэ Азиэмрэ хэт. И шӀыпӀэм и инагъыр 17 075 400 км² — абымкӀэ Урысейр дунейм нэхъ и къэрал нэхъ ину щыт. Джылу исыр, 2010 гъэмкӀэ — цӀыху 141 927 297 (9-нэ дунейм).

Хэкумэтхыр

Урысейр Еуразиэм хэт, континентым и 1/3 хуэдиз иубыду. ХэкумэтхымкӀэ и пӀэр — континент-курытыгъу, океан-курытыгъу къалъытэр.

И гъунапӀэхэр: ипшъэм — хыпэ Челускин (материкым; гъунапӀэхэр Хы тӀыгу зэхэт Франц-Иосиф — хыпэ Флигели, Рудолф и хы тӀыгум), къэхьэпӀэм — Песчанэ хы тӀыгуныкъуэм и пэ (Калининград къэралым), къуэкӀыпӀэм — Дежнев хыпэ, ишъхъэрэм — пӀэ, Къаукъаз Ӏуашъхьэшхуэхэм хэт (Дагъыстанымрэ Азарбиджанымрэ я гъунапкъэм).

Дунем нэхъ и къэрал ину щыту, Урысейр къуэхьэпӀэмкӀэ къыкӀедзэри къуэкӀыпӀэмкӀэ йокӀуэкӀыр, 11 зэманыгъуэкӀэ гуэчауэ.

Хым и псы иубыдхэм, км 370 Ӏуфэм къыӀукӀыу, Урысейм и хы экономическэ зонэр хэт.

Урысей Федерациэм щӀымкӀэ и гъунапкъыр къэрал 16-м ядеж ирокӀуэ: Норвегиэм, Финляндиэм, Эстониэм, Латвиэм, Литвам, Польшэм, Урысыхум, Украинэм, Апхъазым, Курджым, Ишъхъэрэ Осетиэм, Азэрбиджаным, Къэзахъстэным, Монголым, Китайм, Ипшъэ Корей, абым пэмыкӀыу хым ирикӀуэ гъунапкъхэр, къэралитӀым — Японымрэ АШЗ-мрэ.ЩӀым ирикӀуэ гъунапкъым и кӀыхьэгъыр км 1605.

Джылэр

Росстатым къызэритымкӀэ 2010 гъэм Урысейм дэсыр зэрыхъур цӀыху 141 927 297 , абымкӀэ Урысейр дунем 9-нэ пӀэр еубыд.

Джылэм и нэхъыбэр (2/3) Урысейм и къуэкӀыпӀэеуропэ лъэныкъуэм щопсоухэ, адрей 1/3 Уралым и кӀыбагъым.

Лъэпкъхэм я нэхъ иныр урысхэр — 79,8 % . Адрей лъэпкъхэр (милыуаным зи бжыгъэ фӀэкӀ) — къэзанхэр (3,9 %), украинхэр (2 %), башкирхэр (1,2 %), чувашхэр (1,1 %), мышгычхэр (0,9 %), ермэлыхэр (0,8 %). Урысейр лъэпкъ бжыгъу зэхэт къэрал, щӀэм фӀэкӀыу лъэпкъу динуи зэшъхьэщыкӀху.

Къэралым и зэхэтыкӀэр

КонституциэмкӀэ, 1993 гъэм референдум ирагъэкӀуэкӀамкӀэ хэхам, Урысей Федерациэр къэрал демократ федерату щыт, и хабзэӀэнатӀэр республику щыту.

Къэралым и тхьэмадэр

Къэралым и тхьэмаду тетыр президент, илъэситхукӀэ хахыр, къэралпсом и хэхыгъуэкӀэ. Президентыр зэкӀэлъыпыту тӀо хахын пӀалъэ иӀэкъым.

Урысейм и призедентхэм я тхылъ:

ХабзэдэгъэкӀ ӀэнатӀэр

ХабзэдэгъэкӀым и ӀэнатӀэ нэхъышъхьу щытыр парламент (Федерал хасэ), тӀууэ зэхэкӀу — нэхъыкӀэмрэ (Государственная Дума) нэхъыжьымрэ (Федерациэм и хасэ). Государственноэ Думэм хэтхэр къэралпсом и хэхыгъуэкӀэ зэхохьэ, Федерациэм и хасэр — урысейм и хэку къэсым тӀурытӀ тхьэмадэ къыхэгъэкӀыурэ зэхагъыхьэ.

Лэжьыгъэ ӀэнатӀэр

Лэжьыгъэ ӀэнатӀу тетыр Урысей Федерациэм и правителствэ, абы шъхьэщытыр Правителствэм и тхьэмадэ, президентым тригъэувэ УФ и Государственнэ Думэм идауэ ар.

Федерациэр зэргуэчыр

Тхыгъэ нэхъышъхьэ: Урысейм и федерациэ зэхэтыкӀэр
УФ-м и Федерациэ гуэчыгъуэм и шӀыпӀэтхыпхъэ

АдминистрацэмкӀэ УФ-м и шӀыпӀэр 83 хуэку ӀэнатӀэ зэхуэдиз зиӀу гуэчауэ щыт. Хэкухэр зэрзэшъхьэщыкӀхэр:

  • Област (Хэку) — 46;
  • Республикэ (Къэрал) — 21;
  • Края (Къэрал) — 9;
  • Автоном округ — 4;
  • Федерал ӀэнатӀэ зиӀэ къалэ — 2;
  • Автоном област (Автоном хэку) — 1.

Тхыдэр

  • 862 гъэм Пэсырейурыс къэрал зэфӀоувэ (Киевская Русь), къуэкӀыпӀэслауан лъэпкъхэм я нэхъыбэр зыхиубыду. Яужым пщызэрыз зэхэтыкӀэм къэрал бжыгъу мэгуэчыр.
  • XIII лъэхъэнэм урыс пщы къэралхэм монголхэр къатоуэри, яубыдхэр. Монгол хъанхэм я ӀэнатӀэр урыс пщыхэм ятелъ. 1380 гъэм, урыс пщы Дмитрий Донскойр хъан Мамайм токӀуэ Кукиков зауэм идежь.
  • XVI лъэхъэнэм Мэкуу къэралым и къэрур зэфӀэувэн кӀедзэ, къыбгъэдэлъ пэмыкӀ урыс къэрал бжыгъэхэр иубыду. Зы ӀэнатӀэ зиӀэ къэрал мэхъур. Иуан VI Бзаджэм щыгъуэ Урыс къэралыр бжыгъэкӀэ нэхъ ин мэхъур, Казанымрэ и Астраханымрэ иубыду.
  • XVII лъэхъэнэм Иуан VI Бзаджэр дунем ехыжьа яуж къэралым "зэман фӀыцӀэ" къожьэ. Урысейм полшэм и дзэр къытоуэ. 1612 гъэм, джылэдзэ Мининрэ Пожарскэрэ яшъхьэщыту полшэм и дзэр зэгуаудыр. 1613 гъэм пэштыхь кӀэуэ хахыр Михаил Фёдорович Романов. Романовхэ я лъэпкъыр Урысейм 1917 гъэм нэгъунэ тетхэ.
  • XVIII лъэхъэнэм пэштыхь Пётр I реформэшхуэхэр къырегъажьэ, Урысейм империэ треӀуэ. Ипшъэ Зауэшхуэм яуж 1700-1721 гъэхэм Урысей империэм шӀыпӀэ иӀэхэр еубыдыжьри Балтикэ Хым идежь дэкӀыпӀэ егъуэт.
  • 1812 гъэм ШӀыналъэ зауэр кӀедзэ Наполеон и Фрэнджым пэщыту, абым урысейр токӀуэ. 1861 гъэм пщылӀ Ӏыгъын пӀалъэр Ӏуах. XIX лъэхъэнэм и кӀэм лэжьыгъэр куэду зэфӀоувэр къэралым.
  • 1905-1907 — япэрей урыс револуциэ.
  • 1914 гъэм Урысей империэр Антантэм зэрхэтым шъхьэкӀэ Япэрей дунейпсо Зауэм хохьэ. 1917 гъэм мазаем Мазае револуциэ кӀедзэ, пщыхэр трагъэкӀри ӀэнатӀэ хабзу республикэ яшъыр. КӀэх провителствэм зэуэ егъэкӀуэкӀыныр зэрзэпамыудыр къаӀуэри, 1917 жэпуэгъуэм ӀэнатӀэр "инхэм" яубыд, Ленин яшъхьэщыту. 1918-1922 Урысейм джылэ зауэ йокӀуэкӀ, текӀуэхэр "инхэра". 1922 гъэм Совет Зэгуэт къэралым траӀуэ.
  • 1941—1945 — ШӀыналъэ зауэшхуэ, Джэрмэнымрэ дэкӀыгъухэмрэ япэщылъу.
  • 1991 — Совет Зэгуэтыр зэхокӀыр, Урысейри абым къыхокӀ.

Културэр

 Мы тхыгъэм и лъэныкъуэр иджыри итхакъым.
Википедиэм хэтхэм я зым зэригугъэмкӀэ, мыбдежьым итын хуэйр тегъэпсыхьэуэ тхыгъэ нэгъэса.
Проэктым удэӀэпыкъуфыну, мы тхыгъэм и лъэныкъуэр нэбгъэсмэ.

ТехьэпӀэхэр


Мыр тхыгъэ нэмгъэсащ Урысей теухуауэ. Проектым удэӀэпыкъуфынущ, бгъэтэрэзу нэхъыбэ иптхэм.
Къыздырахар: "https://kbd.wikipedia.org/w/index.php?title=Урысей&oldid=4008"