Jump to content

Республикэ Совет Социал Зэгуэтхэр

ТехьэпӀэхэр зэгъэзэхуэжын
Тхыгъэр къыздрахар Уикипедиэ
‎(РССЗ къызыхэкӀар)
Республикэ Совет Социал Зэгуэтхэр
урбз. Союз Советских Социалистических Республик
социалe федератив къэрал
↓ 30 дыгъэгъазэ 1922 — 26 дыгъэгъазэ 1991


↓
РССЗ-м и нып РССЗ-и и дэмыгъэ
Гоуидзэ
«Къэралу хъуам я пролетарийхэр, фызэгухьэ!»
Къэрал уэрэд
Совет Зэгуэтхэм и къэрал уэрэд

РССЗ-м и шӀыпӀэтхыпхъэ 1945 гъэм еуэ.
Къалэнэхъышъхьэ Мэзкуу
Къалэ нэхъ инхэр Мэзкуу, Ленинград, Киеу, Ташкент, Баку, Харкоу, Минск, Горкэ, Новосибирск, Свердловск
Бзэ(хэр) урысыбзэ (де-факто)[1]
Ахъчэ зекӀуар совет рубл
И шӀыпӀэр 22 402 200 км²[2]
Джылэр 293 047 571 цӀыху.[3]
ӀэнатӀэм и хабзэр совет республика
Фактическу къэрал тхьэмадэр
 - 1922—1924 Владимир Ленин
 - 1924—1953 Иосиф Сталин
 - 1953—1964 Никита Хрущёв
 - 1964—1982 Леонид Брежнев
 - 1982—1984 Юрий Андропов
 - 1984—1985 Константин Черненко
 - 1985—1991 Михаил Горбачёв
Къэрал хэзылъхьэхэр		 Советхэр зэхэкӀа яуж
къэрал хъуахэр[4]
РСФСУ
РССУ
РССУ
РСФСКъ
Урысей
Урысыху
Укрэинэ
Молдавиэ
Курджы
Ермэлей
Азэрбиджан
Къазахъстэн Файл:Flag of Kazakhstan (1992-1996).svg
Узбэчстэн
Тыркумэнстэн
Къыргъызстэн
Таджикстэн
Эстониэ
Литоу
Латвиэ
  1. ↑ Де-юре РССЗ-м 1990 гъэм нэс къэралыбзэ нэхъышъхьэ иӀакъым. Урысыбзэр лэжьыгъэ-шъэныгъэхэм я бзэуэ щыта мыхъумэ. 1990 гъэм малыжъыхьым и 24 РССЗ-м и хабзэмкӀэ «РССЗ-м и лъэпкъхэм я бзэхэр» унафэ къыдегъэкӀ урысыбзэр РССЗ-м и нэхъышъхьэбзу.
  2. ↑ ЗэхэкӀыныгъэм идежь 1991 гъэм
  3. ↑ РССЗ-м и икӀэрей джылэбжыгъэмкӀэ (1989)
  4. ↑ КъэбжэкӀахэр зэгуэт къэралхэм я хэта къуэдейхэра, иджы ЛъЗ-м хэтхэр. РССЗ-м и лъэужырыт къэралу щытыр Урысей Федерациэ

Республикэ Совет Социал Зэгуэтхэр (Совет Зэгуэтхэр, РССЗ, урбз. Союз Советских Социалистических Республик, Советский Союз, СССР) — социал къэрал, Урысей империэу щытам и шӀыпӀэ нэхъыбэм къыхэкӀауэ 1922 гъэм щыкӀэдзауэ 1991 нэгъунэ, къэралышхуитӀым я зы (АШЗ-м дэкӀыгъу). Къалэ нэхъышъхьу щытар Мэзкуу.

Тхыдэ

[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]

Мазае революциэм яуж 1917 гъэм пэштыхьыгъэр Урысей империэм хэкӀуэда, ӀэнатӀэр зыубыдахэр буржуаз-демократ КӀэх ӀэнатӀашъхьэ, Дунейпсо зауэм къыхэмыкӀа техьэ яуж. А гъэ дыдэм и жэпуэгъуэм Урысейм Жэпуэгъуэ револуциэ къохъур, ӀэнатӀэм инхэр Ӏохьэ Владимир Ленин я шъхьэщыту. Къэралым Джылэ зауэ кӀедзэ, 1922 гъэм нэгъунэ екӀуэкӀа, текӀуахэр а зауэм инхэра.

1922 дыгъэгъазэм и 30 РСФС Урысейм, РСС Урысыхум, РСС Хуэхуэлейм, РСФС КъаукъазщӀыбыгъуэр джоуэ зэгуэтыныгъэ тхылъ кӀатхэ, Республикэ Совет Социал Зэгуэтхэу зэхыхьу.

1924 гъэм, Владимир Ленин дунем ехыжьа яуж къэралым и нэхъышъхьу увыр Иосиф Сталин. РССЗ-м «кӀэ эконом политикэ» (КӀЭП) ирагъэкӀуэкӀ, щэхуэн лэжьыгъэм и пӀалъэр зыубыдыфу щыта, ауэ 1930-хэм КӀЭП-ыр хомхомурэ колликтивизациэ къэрукӀэ иригъэкӀуэкӀын кӀедзэ абым пэмыкӀыуи индустирализациэ.

1937 гъэм репрессиэ куэду йокӀуэкӀ Сталиным пэщытхэм шъхьэкӀэ, апщыгъуэм Дзэ Плъыжьым и командир бжыгъэ хэкӀуэдауэ щыта.

1939 гъэм, Молотов-Риббентропп секрет тхылъ пактымкӀэ РССЗ-м Лэхьыйм и къуэкӀыпӀэ лъэныкъуэр еубыд - Урысыхумрэ Хуэхуэлеймрэ я къуэхьэпӀэ лъэныкъуэхэр. 1939-1940 гъэхэм совет-финн зауэ, текӀуар абым РССЗ-ра, Карелейм и ныкъуэр апщыгъуэми еубыд. 1940 гъэм РССЗ-м балтикэ къэрал - Латвиэ, Литоу, Эстониэ джоуэ еубыд, абым пэмыкӀыу Румыным хэта Бессарабейри еубыд.

Тхыгъэ нэхъышъхьэ: Къэралыгъуэ зауэшхуэ

1941 бадзэуэгъуэм и 22 Джэрмэн нацист дзэм и къытеуэнымкӀэ Къэралыгъуэ зауэшхуэр кӀедзэ. Джэрманыдзэр псынкӀыу хэкӀт къэралым Мэзкуу бгъэдыхьу, ауэ къагъэувэӀа хъуа. Сталинград зауэмрэ Курск зауэмрэ яуж совет дзэхэр текӀуэн кӀадза, къуэхьэпӀэмкӀэ хэкӀху. 1945 нэкъыгъэм и 9 Къэралыгъуэ зауэшхуэр иуха РССЗ-р текӀуауэ. 1945 и шышъхьэӀум РССЗ-р зауэм хохьэ Японым пэувауэ.

Къэралыгъуэ зауэшхуэм цӀыху бжыгъэ зымыӀэ, мылъку бжыгъэ зымыӀэ хэкӀуэда РССЗ-м. Зауэ нэужым къэралым и зэфӀэувэгъэжьыным пыхьа ису хъуар.

1953 гъэм и гъатхэпэм Сталин дунем йохыжь, ӀэнатӀэ убыдыным шъхьэкӀэ ныкъуэкъуэгъу екӀуэкӀам яуж къэралым и тхьэмаду Никита Хрущов тохьэ. Абы и ӀэнатӀэкӀэ 1956 гъэм XX СЗКП-м иригъэжьа компаниэ «Сталин култым и къэгъэшъэнымрэ» репрессиэ лъэпкъ яшъахэри реабилитациэ ишъыжьа.

1964 гъэм ӀэнатӀэм Ӏухьэр Леонид Брежнев. Брежнев щытета зэманым траӀуар «Стагнациэ лъэхъэнэ». Брежнев дунем ехыжьа яуж къэралым и тхьэмаду Юрий Андропов тохьэ мыкуэду тет а пӀэм (1982-1984) яуж Константин Черненко (1984-1985).

1985 гъэм КЦ СЗКП-м и тхьэмаду техьэр Михаил Горбачов. РССЗ-м «перестройка» (реструктуризациэ) къожьэ.

1991 гъэм дыгъэгъазэм и 25, Беловежиэ мэзым президентхэм Урысейм (Борис Елцин), Урысыхум (Станислав Шушкевич), Хуэхуэлейм (Леонид Кучма) зэгуэтыныгъэ тхылъыр дэнонсиациэ яшъри РССЗ абымкӀэ еух и гъашъэр.

Къэрал-политикэ зэхэтыкӀэр

[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]
Тхыгъэ нэхъышъхьэ: Совет Зэгуэтхэм я къэрал-политикэ зэхэтыкӀэр

РССЗ-м и тхыдэм контитуциищ иӀа - 1924, 1936, 1977 гъэхэм тхауэ.

1977 гъэм и конституциэмкӀэ, къэралым и ӀэнатӀэр джылэм еуэ къиӀуатэт.

Советхэм я къэрал зэхэтыкӀэм къидэтэкъым ӀэнатӀэ гуэчыныр. ХабзэдэгъэкӀ ӀэнатӀэр (РССЗ-м и Нэхъышъхьэ Хасэ) хабзэгъэзанкӀэмрэ мэхьчэмэ ӀэнатӀэмрэ яшъхьэщытт.

ФоктымкӀэ, къэралым и ӀэнатӀэр зыӀэкӀэлътэр Совет Зэгуэтхэм я Коммунист Партиэм (СЗКП).

Къэралым и ӀэнатӀэ нэхъышъхьэ лэжьыгъу щытар джылэ депутатхэм я Зэхуэс, илъэсищкӀэ хахтэр. Джылэ депутат Зэхуэсыр хэзыхтэр Нэхъышъхьэ Хасэ.

ХабзэгъэзанкӀэ Ӏэнатэр министр 40 зэхэтт.

Къыгуэтхэмрэ автоном республикэхэмрэ езыхэм я партиэ лэжьыгъэхэр яӀэт.

1990-1991 гъэхэм пӀэ Призедент РССЗ джоуэ щыӀа.

АдминистрациэкӀэ гуэшыгъуэр

[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]
Тхыгъэ нэхъышъхьэ: Совет зэгуэтхэм я администрациэ гуэшыгъуэр

Совет Зэгуэтхэм я шӀыпӀэр республикэ совет социалхэм (РСС) яуэ гуэшауэ щытт. Я бжыгъэм зэрихъуэк ыу щытт 4 къыщыкӀэдзауэ (1924 гъэм, щыхалъхьэм) 16 нэгъунэ (1940 гъэм). Совет Зэгуэтхэм я хэкӀуэдэжьыным идежь хэтар 15 республикэ.

Езы республикхэми кӀуэцӀ гуэшыгъуэ яӀэт: республикэ автоном совет социал (РАСС), овтоном област, автоном край, автоном округ, област, край, къалэ сойузым и къэлъытэгъу джоуэ.

Шыпэтхыпхъэм
зэрхэт 		Нып Республикэ Къалэ
нэхъышъхьэ
РССЗ-м и администрациэ гуэшыгъуэр 1991 гъэмкӀэ
1 Азэрбиджан РСС Баку
2 Ермэлей РСС Еруан
3 Урысыху РСС Минск
4 Курджей РСС Тбилиси
5 Къэзахъ РСС Алма-Ата
6 Къыргъыз РСС Фрунзе
7 Латвиэ РСС Рига
8 Литоу РСС Вилнус
9 Молдавиэ РСС Кишинеу
10 Урысей РСФС Мэзкуу
11 Таджыку РСС Душанбэ
12 Тыркумэн РСС Ашхабад
13 Узбэч РСС Ташкент
14 Хуэхуэлей РСС Киеу
15 Эстониэ РСС Таллин

Экономикэр

[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]
Совет зэгуэтхэм я ахъшэ - совет рубл 100, 1961 гъэм щыщу
Тхыгъэ нэхъышъхьэ: Совет Зэгуэтхэм я Экономикэр

1990 гъэм РССЗ-м и экономикэр дунем и еӀтуанэт (АШЗ-м яуж) дунем и 1/5 лъэжьыгъэр къыдигъэкӀт. Советхэм я экономикэр плану щытт. РССЗ-м и тхыдэмкӀэ «илъэситху» пшъыкӀутӀ иӀэуэ щыта - джылэ лэжьыгъэ илъэситхукӀэ къэӀэтыным и план.

Джылэ лэжьыгъэм и нэхъ зыпылътэр - дуней мылъку (фӀэмыкӀ, пэмыкӀ джоуэ), хьэлъэ индустиэ (жыр, чугун), электроэнегиэ, металургиэ (гъущӀ, метал къуэлэнхэр), петрол лэжьыгъэ (фадэгын, гас), химиэ лъэжьыгъэ, прибор лъэжьыгъэ, машинэ лэжьыгъэ пэмыкӀхэр джоуэ.

Джылэр

[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]
Тхыгъэ нэхъышъхьэ: Совет Зэгуэтхэм я джылэр
Файл:USSR Ethnic Groups 1974.jpg
РССЗ-м и этно-шӀыпӀэтхыпхъэр, 1974 гъэмкӀэ


1989 гъэмкӀэ РССЗ-м и джылэ бжыгъэр 286 717 млн. цӀыху хъут. Лъэпкъ нэхъ инхэр (милыуаным зы бжыгъэ фӀэкӀ, 1989 гъэ):

  1. Урысхэр - 145 155 489 (50,8 %)
  2. Украинхэр - 44 186 006 (15,46 %)
  3. Узбэчхэр - 16 697 825 (5, 84 %)
  4. Урысыхухэр - 10 036 251 (3,51 %)
  5. Къэзахъхэр - 8 135 818 (2,85 %)
  6. Азэрбиджанхэр - 6 770 403 (2,37 %)
  7. Къэзанхэр - 6 648 760 (2,33 %)
  8. Ермэлыхэр - 4 623 232 (1,62 %)
  9. Таджыкухэр - 4 215 372 (1,48 %)
  10. Курджыхэр - 3 981 045 (1,39 %)
  11. Молдавхэр - 3 352 352 (1,17 %)
  12. Литоухэр - 3 067 390 (1,07 %)
  13. Тыркумэнхэр - 2 728 965 (0,96 %)
  14. Къыргъызхэр - 2 528 946 (0,89 %)
  15. Джэрмэнхэр - 2 038 603 (0,71 %)
  16. Чувашхэр - 1 842 347 (0,64 %)
  17. Латвийхэр - 1 458 986 (0,51 %)
  18. Башкырхэр - 1 449 157 (0, 51 %)
  19. Джуртхэр - 1 378 344 (0,48 %)
  20. Мордвахэр - 1 153 987 (0,4 %)
  21. Полакхэр - 1 126 334 (0,39 %)
  22. Эстонхэр - 1 026 649 (0,36 %)

Дзэхэр

[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]
Тхыгъэ нэхъышъхьэ: Совет Зэгуэтхэм я Дзэхэр
Танк Т-34-85, ракетэ Р-9-мрэ

КонституциэмкӀэ Дзэ Ӏыгъыныр зтеухуатэр къэрал хъумэным шъхьэкӀэрэ социализм зэфӀэгъувэнымрэ. 1946 гъэм нэгъунэ цӀэуэ зэрихьэр Лэжьыгъэ-ЛъхукъуэлӀ Аримэ Плъыжь (ЛЛъАП), 1946 щыкӀэдзауэ 1991 нэгъунэ Советхэм я Армиэу щыта (СА). СА и бжыгъэр 1991 гъэм зэрыхъутэр 2 800 мин цӀыху. Армиэр щыуэ гуэчт - ЩӀызекӀуэдзэ, Уэгу-зауэдзэ, Хыдзэ джоуэ, абым пэмыӀыуи дзэ лӀэужъыгъуэ гуэрэхэр, къэбжэкӀахэм я хуэмыду икӀи я хэмыхьу.

ТехьэпӀэхэр

[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]
Республикэ Совет Социал Зэгуэтхэр Уикисурэтылъэм?

ХъыбарыщӀэ гупшысыгъэхэр

[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]


Мыр тхыгъэ нэмгъэсащ Урысей теухуауэ. Проектым удэӀэпыкъуфынущ, бгъэтэрэзу нэхъыбэ иптхэм.
Къыздырахар: "https://kbd.wikipedia.org/w/index.php?title=Республикэ_Совет_Социал_Зэгуэтхэр&oldid=48060"