Континент
Контине́нт (лат-бз. continens) — шӀыпӀэ нэхъ ину щытыра, адрей нэхъ цӀыкӀу щыӀэхэм ямыхьчыр иэ шъэныгъэхэм къыхагъэкӀхэр хэкумэтхымкӀэ: океанхэм, этнографиэхэм епхаху.
Шъэныгъэ къежьэным и тхыдэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]Япэрей къэӀохугъуэхэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]Япэреуэ континентхэм хуэду шӀыпӀэхэр зэхэзгъэкӀын кӀэзыдзахэтэр пэсырей алыдж хызекӀуэхэрат, Эгейм, Дарданелхэм, Мармарам, Босфорым, Хы ФӀыцӀэм я зэхуакум дэлъ шӀыпӀэхэр тӀууэ зэхагъэкӀахэт, зы лъэныкъуэм Еуропэ траӀуауэ адрем Азиэ[1]. Яужым Пэсырей Алыджым и шъэныгъ хулъхугъэхэм тепсэлъыхьын кӀадза Африкэм (апщыгъуэм Ливиэ цӀэ зезыхьэтэм), Азиэм и зы лъэныкъу хэбжэным иэ дунем и ещанэ лъэныкъу бжыным, икӀэм къыхэхар ШӀыгур лъэныкъуищкӀэ зэхэгъэкӀыным[2]. Апхуэдэм дежь алыджэхэм къазэрыщыхъутэр Эгей хыр дунем и кум иту, Азиэр - куэкӀыпӀэмкӀэ пэщылъу, Еуропэр - къуэхьэпӀэмрэ ишъхъэрэмрэ, Африкэр - ипшъэм.
Япэрейдыду Еуропэмрэ Азиэмрэ я гъунапкъэ зэхуаку ягъуватэр Хы ФӀыцӀэм хэлъадэ псы Риони (апщыгъуэм цӀэ зэрихьэтэр Фазис) иджырей Курджым. Яужым гъунапкъэр Керч Ӏузэвым нэса, Хы МыутӀэмрэ Тэнымрэ ирикӀу, иджырей Урысейм.
Нил и псыхъуэр пэсырей зэманыгъуэм Африкэмрэ Азиэмрэ я гъунапкъу щыта. V лъэхъэнэм Геродотыр абым хуэмыарэзы хъуа, Мысырыр континетитӀым я зэхуакум гуэчауэ щыту, абым щыгъуэ Мысырыр Азиэм хэту щыт хъуа. Абым пэмыкӀыуи лъэныкъуищ гуэчыгъуэм пэщыта, шӀыр зыуэ, зэпымыч псоуэ щыту гупшысыгъуэм пылъу, а гупшысыгъуэр илъэс минитӀрэ ныкъуэрэ текӀа яужуи щыӀэ.
Псалъэ континентыр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]XVI лъэхъэнэм щыкӀэдзауэ инджылыз псалъэ «continent» къожьэ. Ар къызхэкӀар «continent land» (шӀы зэпымыч, шӀы псо), абым ипэкӀэ езыр къызтекӀар латин псалъэ «terra continens»[3]. Ар шӀыпӀэшхуэ къуэдейхэм шъхьэкӀэ къагъэсэбэптэкъым, абым хуэду, XVII лъэхъэнэм Уэлс хэкум, Кентым, Ирлэндым, 1745 гъэм Суматрэми джоуэ континету траӀуахэт. Псалъэ «continent» пэсырей алыдж, латын тхыгъэхэм къыхахат, дунем и лъэныкъуищым зэреджу зэрагуэчхэтэмкӀэ, ауэ, абым яужым мыхьэнэ халъхьар зэрихьэтэкъым. Континент псалъэр шӀыпӀэ мы инхэм шъхьэкӀэ къызэрагъэсэбэпым шъхьэкӀэ хэкумэтх шъэныгъэм пылъ хулъхугъэхэм аргуэру къаӀэта пэубыдыгъэ Геродот зэрихьатэр - сытым шъхьэкӀэ шӀыгум и лъэныкъуэшхуэр континентитӀу гуэчауэ щытын кӀыхуер. XVII лъэхъэнэм и кум, инджылыз шоджэн тхыдэм пылъа Гайлиным и тхылъ «Cosmographie» - «Континентыр шӀыпӀэм и лъэныкъуэ нэхъ ину щытыра, хым зэпимыупкӀыу, псоуэ щытыр, Африкэм, Азиэм, Еуропэм яхуэду». 1727 гъэм, инджылыз энциклопедист Ефрем Чамберсым и «Cyclopædia»-м етхыр: «дунер шӀыпӀэшхуитӀкӀэ мэгуэчыр: жъымрэ кӀэмрэ джоуэ». Апхуэдэм, 1752 гъэм Эмануил Бовэным и атласым континентым гурыӀуэгъуэ хилъхьар: ШӀыгум и гъушъэ лъэныкъуэшхуэра, къэрал бжыгъэхэр хиубыду, псым гъунапкъэ ишъхэм ямылъытауэ. Абым хуэду Еуропэ, Азиэ, Африкэ - зы континентышху, Америкэр пэмыкӀ континентышху. ТӀум щыгъуи пэсырей гупшысэгъуэ щыӀар - Еуропэ, Азиэ Африкэр дунем и лъэныкъуищ зэрыз джоуэ - иджыри къыздынэсым лъэшу щыт.
Континентхэм я моделхэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]ЗэрыхъумкӀэ, зэгъэзэхуауэ, псоуэ зы модел континентхэм яӀэкъым, ар зытеухуар шъэныгъэхэр зэрзэшъхьэщыкӀыра лъэныкъуэ щыӀэ бжыгъэхэм. Ар зэфӀэгъэкӀыным шъхьэкӀэ шъын хуэейхэр: Еуропэмрэ Азиэмрэ я гъунапкъэр зэгъэзэхуэн (Еуразиэ) - ар зы лъэныкъуэм, Ишъхъэрэмрэ Ипшъэ Америкэмрэ я гъунапкъэ (Америкэ) пэмыкӀ лъэныкъуэм. Губшысыгъуэ бжыгъэ къыхокӀыр Еуропэр, Азиэр, Африкэ джоуэ зы континенту щытынху Афрэеуразиэ джоуэ.
Континентибл моделым здыпылъхэр къэралхэм: Китаимрэ инджылыбзэ зезыхьэ къэралхэмрэ. Континентих моделым (Еуразиэр зыхиубыдэр) - Урысеим, КъуэкӀыпӀэ Еуропэм, Японым я хэкумэтх лъэпкъэгъухэм. Континентих (Америкэр зыуэ) - Америкэ Латиным, Еуропэм и ипшъэ лъэныкъуэм хэт къэралхэм Алыджым, Португалым, Эспаниэм, Урымым джоуэ.
| КонтинентиплӀ[4][5][6] | Хы ТӀыгуей | Антарктидэ. | |||||
| Континентитху | Ишъхъэрэ Америкэ | Ипшъэ Америкэ | Хы ТӀыгуей | Антарктидэ. | |||
| Континентитху[4][5][6] | Африкэ | Хы ТӀыгуей | Антарктидэ. | ||||
| Тху абыхэм пэмыкӀыу Антарктидэри[5][6] | Азиэ | Еуропэ | Африкэ | Хы ТӀыгуей | Антарктидэ. | ||
| Континентих[7][4] | Ишъхъэрэ Америкэ | Ипшъэ Америкэ | Африкэ | Хы ТӀыгуей | Антарктидэ. | ||
| Континентибл[7][8] | Ишъхъэрэ Америкэ | Ипшъэ Америкэ | Азиэ | Еуропэ | Африкэ | Хы ТӀыгуей | Антарктидэ. |
Континентхэм я зэщымыщ моделхэр:
- Африкэр: Азиэм покӀыр Суэц псырыжымкӀэ, Еуропэм Гибралтар ӀузэвымкӀэ, ипшъэ-къуэхьэпӀэм ГугъэфӀ шӀыпэм нэс макӀуэ;
- Америкэр: Азиэм Беринг ӀузэвымкӀэ покӀыр ишъхъэрэ-къуэхьэпӀэмкӀэ, езыр и кӀуэцӀымкӀэ субконтинентыщу мэгуэчыжь;
- Ишъхъэрэ Америкэ: шӀыгу къуэхьэпӀэ лъэныкъуэгъум хэтыр;
- Курыт Америкэ: Панамэ тхым щыкӀэдзауэ Теуантепек тхым нэс макӀуэр;
- Ишъхъэрэ Америкэ: псырыжэм и ипшъэ лъэныкъуэм щыкӀэдзауэ Гъоо шӀыпэм нэс макӀуэ;
- Азиэ: Африкэм покӀыр Суэц псырыжымкӀэ ишъхъэрэ-къуэкӀыпӀэм Беринг Ӏузэвым нэс макӀуэ, ипшъэмкӀэ Индиэ океаным носыр;
- Еуропэ: Африкэм хы КуритымкӀэ покӀыр, Урал Ӏуашъхьэхэм щыкӀэдзауэ Иберий хы тӀыгуныкъуэм носыр;
- Хы ТӀыгуей: ипшъэмкӀэ Азиэм пэщылъ Шъэху океанымрэ Индиэ океанымрэ я зэхуакум.
- Антарктидэ: Америкэм Дрейк и дэкӀыпӀэмкӀэ хокӀ, Хы ТӀыгуейм Индиэ океанымрэ Шъэху океанымрэ я гъунапкъэмкӀэ, Африкэм Атлантикэ океанымкӀэ.
| ШӀыпӀэр | Джылэр | Ӏувагъыр | Графикыр | ||||
| Континентыр | км² | % | 2008 гъэ | % | цӀыху/км² | ||
| Азиэ | 43,810,000 | 29,5 | 3,879,000,000 | 60,0 | 86,7 |  |
 |
| Африкэ | 30,370,000 | 20,4 | 922,011,000 | 14,0 | 29,3 | ||
| Ишъхъэрэ Америкэ | 24,490,000 | 16,5 | 528,720,588 | 8,0 | 21,0 | ||
| Ипшъэ Америкэ | 17,840,000 | 12,0 | 382,000,000 | 6,0 | 20,8 | ||
| Антарктидэ | 13,720,000 | 9,2 | 1.000 | 0,00002 | 0,00007 | ||
| Еуропэ | 10,180,000 | 6,8 | 731,000,000 | 11,0 | 69,7 | ||
| Хы ТӀыгуей | 7,600,000 | 5,9 | 32,000,000 | 0,5 | 3,6 | ||
Гулъытыгъуэ
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]- ↑ Тхыдэ зэгъэшъэныгъэ. Лондон. А. Дж. Тоунби. 1954 гъ. т. 8, нап. 711-12. Тхылъ (индж.)
- ↑ Пэсырей хэкумэтхым и тхыдэр. Кэмбридж. Г. Ф. Тозер. 1897 гъ. нап. 67. Тхылъ (индж.)
- ↑ «Continent» Оксфордым и инджылыз псалъалъэ кӀэкӀыу тхар. 2006 гъ. К. Соуэнс А. Стивенсон. 2006 гъ. Тхылъ (индж.)
- ↑ 4.0 4.1 4.2 "Континент". Колумбиэ Энциклопедиэр. Колумбиэ университетым и къэӀохугъуэхэр. Ниу Йорк. 2001 гъэ.(индж.)
- ↑ 5.0 5.1 5.2 Зы Океан, Энциклопедиэ псалъалъэрэ Дунем и атласымрэ, "Continente", нап. 392, 1730. ISBN 84-494-0188-7(индж.)
- ↑ 6.0 6.1 6.2 Континентитхур (The Five Continents), Планетэ - Де Аугустини къыдэгъэкӀыгъуэ, 1997 гъэ. ISBN 84-395-6054-0(индж.)
- ↑ 7.0 7.1 "Континент". Британикэ Энциклопедиэ. 2006 гъэ. Чикаго, Inc.(индж.)
- ↑ Дунер, National Geographic - ЗекӀуэ Атлас. Уашингтон, 2006 гъэ: National Geographic и Лъэпкъэгъу.(индж.)
ТехьэпӀэхэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]- Континет зэхъуэкӀыгъуэхэр зэрекӀуэкӀар (индж.)
- Континент ипшъэр Энкарта энциклопедиэм. (индж.)
- Анимациэ зэпыгъува, тхыдэм теухуауэ.
|
Мыр тхыгъэ нэмгъэсащ хэкумэтхымкӀэ. Проектым удэӀэпыкъуфынущ, бгъэтэрэзу нэхъыбэ иптхэм. Мы псалъашъхьэр зэфӀэкӀыгъуэфкӀэ нэхъ тэрэзымкӀэ зэхъукӀын хуэй. |