Хэкумэтх
Хэкумэтх - шъэныгъэ, ШӀыгу зэгъэшъэным теухуауэ, дунем бзэхэм я нэхъыбэм шъэныгъэм цӀэ зэрихьэр географиэ пэс. ал-бз. къыхэкӀам γεωγραφία, зэдзэкӀамэ адыгэ псалъэм теху мыхьэнэ хэлъыр γῆ — ШӀыгу, γράφω — сотх/стопсэлъыхь.
Хэкумэтхым и тхыдэр[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]
2 мин гъэм ди лъэхъэнэхэм япэм щыкӀэдзауэ, Пэсырей Мысырым зекӀуэхэр ягъакӀуэт Африкэм и кум, хы Курытым, хы Плъыжьым джоуэ, хэшъыкӀыгъэ халъхьу лъэпкъхэр здэпсо шӀыпӀэхэм, зауэ здекӀуэкӀхэм, щэхуэн гъагухэр здырикӀуэр, цӀыхум дуне ябгъэдэлъым къехъулӀэр ярагъашъу, ДыгъэмкӀэ, МазэмкӀэ, вагъуэхэмкӀэ шъэныгъэ щыӀэным гъогу тетыгъуэм идежь. Губгъуэ лэжьыгъэхэмрэ Ӏэш зехуэнымрэ псы къиунымрэ иэ пӀэмыкӀ дуней къехъулӀэгъуэхэмрэ зэрепхам, яужым махуэгъэпс егъэкӀуэкӀыныр къыхэкӀа.
Еуропэм щыщ шъэныгъэ лэжьыгъэхэм куэд халъхьэ хэкунэтхым и ележыным абыхэм ящыщ нэхъ цӀэрыӀуэхэр: Анаксимандыр, Аристотел (япэреуэ гупшысыгъуэ къыхэзгъэкӀар ШӀыгум топ сурэт иӀу), Кратес Маллас абыхэм пэмыкӀыу Птолемей Клаудий («Географиа» яцӀу томий къыкӀигъэкӀа, хэкумэтхыцӀу миний иту, пӀэуэ 400 иту), Страбон, хэку тепсэлъыхьыным и япэрей хулъхугъэ.
Курыт лъэхъэнэхэм XV ядежь, алыджхэм я лэжьыгъэхэр ящыгъупшэжьат, хэкумэтхым и лэшыгъэр къуэкӀыпӀэмкӀэ екӀуэкӀат, хьэрыпхэм ядежь. Шъэныгъэ лежьыгъэхэр, зекӀуэ цӀэрыӀуэхэр къахэкӀат, абыхэм ящыщ: Ибн Сина, Бируни, Идриси, Ибн Баттута. Венециэм щыщ щэхуакӀуэ Марко Полом еуропейхэм "къахуигъуэтат" КъуэкӀыпӀэ Азиэр.
XV-XVII лъэхъэнэхэр хэкумэтхым и зыкъэӀэтыгъуэ Ӏэшъагъэ-шъэныгъэ епхауэ хъуамкӀи. Хэкумэтхыр нэхъышъхьэ шъэныгъэ хъуа, дунем и шӀыуэ и джылу хъуамрэ хэшъыкӀыгъэ хэлъ хъуа.
XVII-XVIII лъэхъэнэхэм шӀы кӀэуэ лъыхъэнхэр къэралыгъуэ Ӏоху зэфӀэуват Еуропэм и къэрал лэшхэм. Гулъытыгъэ ирату кӀадза фиксациэм, шыпӀэтхыгъагъэм, шъэныгъэ щыӀэхэр гулъытыгъуэкӀэ зэхэгъэхьэным зыуэ. Ипшъэ материк лъыхъуэныр Аустралиэмрэ Хы ТӀыгуэимрэ я къэгъуэтынымкӀэ иуха.
XIX-XX лъэхъэнэхэм шӀыпӀэ кӀэуэ къагъэтхэм теориэм теухуауэ хуабжу гулытыгъэ иратхэт, хэкумэтх хабзэхэр ирагъэжьат (Гумболт Александыр, Риттер Карыл, Реклу Элизэ, Иоганн Генрих фон Тунен). Фактым и тепсэлъыхьынымкӀэ хэкумэтхыр зэфӀэкӀтэкым абы лъандэрэ, гурыӀуэгъуэхэри иратыным пылъхэт.
Хэкумэтх шъэныгъэхэм я зэхэтыкӀэр[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]
Физикэ хэкумэтх[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]
Физикэ хэкумэтхым и япэрей лэжьыгъу щытыр хэкумэтхым и пкъым шхьэщылъыра, и дуней зэхэтыкӀэр, хэтхэр, хиубыду хъуахэр.
Лъэпкъыгъуэ хэкумэтх[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]
Лъэпкъыгъуэ хэкумэтхым и нэхъышъхьэ лэжьыгъэхэр зытеухуар цӀыху зэхэтыкӀэм и зэгъэзэхуэныгъэм, шъэкӀыкӀыгъэм пылъыным, ахэр:
|
Мыр тхыгъэ нэмгъэсащ хэкумэтхымкӀэ. Проектым удэӀэпыкъуфынущ, бгъэтэрэзу нэхъыбэ иптхэм. Мы псалъашъхьэр зэфӀэкӀыгъуэфкӀэ нэхъ тэрэзымкӀэ зэхъукӀын хуэй. |