КӀах Адыгэбзэ
| КӀахыбзэ | |
|---|---|
| Къэралхэр: | Урысей (Адыгэ Республикэ, Краснодар щӀыгу), Тырку, Йордан, Исраел |
| Ирипсалъэхэм я бжыгъэр: | ~500,000 |
| Классификациэ | |
| Категориэ: | Еуразиэм и бзэхэр |
| Ишъхъэрэкъаукъаз унагъуэшхуэ (псом къамылъыта) | |
| Тхыбзэр: | кирилл хьэрыф |
| Бзэ кодхэр | |
| КъэралСтандарт 7.75–97: | каа 250 |
| ISO 639-1: | — |
| ISO 639-2: | ady |
| ISO 639-3: | ady |
КӀахыбзэ йэ КӀах псалъэ (ин-бз. West Circassian, урбз. Адыгейский язык) — шапсыгъхэм, абдзэххэм, натхъуэджхэм, бжъэдыгъухэм, кӀэмыгуейхэм я тхыбзэр зэрзэфӀэтыр. Адыгеймрэ Хы ШӀуцӀэ Ӏуфэмрэ щыпсэу адыгэхэм я бзэ.
КӀахыбзэ Диалектхэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]- КӀахыбзэ
- Хы ШӀуцӀэм идэжь Ӏутыхэр
- Нэтхъуаджэбзэ
- Шапсыгъэбзэ
- Шапсыгъэ шху (Шапсыгъэмэ ячӀыгужъ ыпшӀэ)
- КӀэмгуе-шапсыгъ (Шапсыгъэмэ ячӀыгужърэ КӀэмгуемэ ячӀыгужърэ языфагу)
- Шапсыгъэ-цӀыкӀу (Шапсыгъэмэ ячӀыгужъ ычӀэгъ, Хы ШӀуцӀэм идэжь)
- Кфар Камэм ишапсыгъэбзэ
- ХьакӀуцубзэ
- Псыжъым идэжь Ӏутыхэр
- Хы ШӀуцӀэм идэжь Ӏутыхэр
Тхыпкъылъэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]КӀэмгуэй хьэрыфылъэ ( КӀах тхыбзэр зытет )
| А а | Б б | В в | Г г | Гу гу | Гъ гъ | Гъу гъу |
| Д д | Дж дж | Джъ джъ | Дз дз | Дзу дзу | Е е | Ё ё |
| Ж ж | Жъ жъ | Жъу жъу | Жь жь | З з | И и | Й й |
| К к | Ку ку | Къ къ | Къу къу | КӀ кӀ | КӀу кӀу | |
| Л л | Лъ лъ | ЛӀ лӀ | М м | Н н | О о | |
| П п | ПӀ пӀ | ПӀу пӀу | Р р | С с | ||
| Т т | ТӀ тӀ | ТӀу тӀу | У у | Ф ф | ||
| Х х | Ху ху | Хъ хъ | Хъу хъу | Хь хь | ||
| Ц ц | Цу цу | ЦӀ цӀ | Ч ч | Чъ чъ | ЧӀ чӀ | |
| Ш ш | Шъ шъ | Шъу шъу | ШӀ шӀ | ШӀу шӀу | Щ щ | |
| Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я | |
| I | Ӏу |
а [a] макъ кӀыхьыр къегъэлъагъуэ. Ипэм щитым деж адрей бзэхэм къызэрыщеджэм хуэдэкъым. Псалъэм папщӀэ, урысыбзэкӀэ арбуз жаӀэу ятхыр адыгэбзэкӀэ Ӏэрбуз жыпӀэу тхын хуейщ.
э [ă] макъ кӀэщӀыр къегъэлъагъуэ. Урысыбзэм хэт "а"-мрэ "о"-мрэ щытемыгъэщӀапхъэм деж, абы ещхьу къеджэн хуейщ. Ипэм зэикӀ ирагъувэркъым. Ар псалъэм ипэм щигъэувапхъэм деи "а" ягъэув.
б [b] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар урысыбзэм хэт "б"-ми, инджылызыбзэм хэт "b"-ми ещхьщ.
в [v] макъыр къегъэлъагъуэ. Зыхэтыр къэбэрдеймрэ иджырей шэрджэсымрэ беслъэнеймрэ ябзэращ. Адрейхэм ябзэм хамэбзэм къыхэкӀыу къыхэхьа псалъэхэм фӀэкӀ хэткъым. Абы ипӀэкӀэ е [ż°], [ċ°] е [dż°] къокӀӀуэ, ауэ абыхэм иджыри дытепсэлъыхьынущ.
г [ğ] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар "г" "х"-м ещхьу къыщыппсэлъкӀэщ щыхъур. Хамэбзэ псалъэхэм [g] макъыр къыщегъэлъагъуэ.
гу [g°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр къэпсэлъын щхьа [g] макъым игъусэу [w] жыӀэн хуейщ.
гъ [γ] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар шхын ехыпӀэ Ӏупхъуэр щыкӀэзызкӀэ къикӀ макъщ. Нэмыцэбзэмрэ францыбзэмрэ я R пхъашэм ещхьщ.
гъу [γ°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [γ]-рэ [w]-рэ, а [g°] къызэрапсэлъыу жыхуэсӀам хуэдэу, зэщӀыгъуыу къэппсэлъымэ мэхъу.
д [d] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар урысыбзэми, инджылызыбзэми хэтым ещхьщ.
дж [dž´] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [č´] макъым и къэхъукӀэу, ауэ жьгъыжьгъыу щыту аращ. Нэхъ захуэу тхын хъумэ, мыр "джь"-уэ тхын хуейт, сыту жыпӀэмэ, абазэбзэм хэт "дж"-р тӀэкӀу нэгъуэщӀщи (дыдейм ещхьыр абазэбзэ "джь"-ращ). Инджылызыбзэм хэт "j"-м къызэреджэри аращ.
дз [dz] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр нэхъ ипэкӀэ стхам ещхьщ, ауэ [d]-рэ [z]-рэ щызэгухьэкӀэ къыхъуу аращ.
дзу [dż°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр къэбэрдеибзэм хэткъым. Зыхэтыр кӀахэбзэращ. Ар зыхэт псалъэ закъуэ-тӀакъуэхэм абы ипӀэ къэбэрдейм [v] жаӀэ. Мыр [d]-рэ [ż°]-рэ щызыгуэхьэкӀэ къэхъу макъщ. [ż°]-м и къэпсэлъыкӀэм иджыри сытепсэлъыхьынущ.
ж [ž] макъыр къегъэлъагъуэ. Урысыбзэм хэтым ещхьщ.
е псалъэм ипэм е макъ зешэм къыкӀэлъыкӀуэ къыщыкӀуэкӀэ [ja] къегъэлъагъуэ. Адрейхэм [e] макъыр къегъэлъагъуэ.
ё адыгэбзэм хэткъым, ауэ урысыбзэм къыхэкӀа псалъэхэм хэтынкӀэ мэхъу.
жъ [ż] макъыр кӀахэбзэм къыщегъэлъагъуэ. Мыр [ž] макъыр [z] хуэдэу къэппсэлъымэ аращ щыхъур.
жъу [ż°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыри зыхэтыр кӀахэбзэращ. ЗэрыжысӀащи мыбы ипӀэкӀэ къэбэрдеибзэм [v] къокӀуэ. Мы макъыр [w] бгъэзууэ къыщыппсэлъкӀэ мэхъу.
жь кӀахэбзэм [ž´] макъыр къыщегъэлъагъуэ, къэбэрдеибзэм [ż] макъыр къыщегъэлъагъуэ. [ž´]-р [š´]-м ещхьщ, ауэ макъ жьгъыжьгъщ.
з [z] макъыр къегъэлъагъуэ. Урысыбзэми инджылызыбзэми хэт [z]-м хуэдэщ.
и псалъэм ипэм е макъ зешэм къыкӀэлъыкӀуэ къыщыкӀуэкӀэ [jı] къегъэлъагъуэ (псалъэм папщӀэ, ибэ [j́ıba], щӀэин [ś'ajın]). Адрейхэм [i] макъыр къегъэлъагъуэ (псалъэм папщӀэ, зыри [zıri]).
й [j] макъыр къегъэлъагъуэ.
к [k] макъыр къегъэлъагъуэ. [kh]-уэ жыпӀи хъунущ, сыту жыпӀмэ, [k]-р [h]-м хэхьэж хуэдэу къапсэлъыри. Псалъэ закъуэтӀакъуэмрэ хамэбзэ псалъэхэмрэ фӀэкӀа хэткъым.
ку [k°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [k]-рэ [w]-рэ щызэгухьэкӀэ хъу макъщ; нэхъ ищхьэкӀэ [g°] къызэрапсэлъыу жыхуэтӀам хуэдэу мыри къапсэлъ.
кхъ [q] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [q']-р [x]-м хэхьэжу къэпсэлъын хуейщ. Зыхэтыр къэбэрдеибзэмрэ беслъэнеибзэращ, ауэ шапсыгъыбзэмрэ бжьэдыгъубзэмрэ мыбы нэхъ ещхьу макъ къапсэлъ. Арщхьа абыхэм къ хьэрф фӀэкӀа къагъэсэбэпкъым.
къ и нэхъыбэм [q'] макъыр къегъэлъагъуэ, ауэ [q] макъым нэхъ ещхьыу къапсэлъынкӀи мэхъу (п.п., шапсыгъхэмрэ бжьэдыгъухэмрэ). Мыр [g] макъым тӀэкӀу ещхьщ, ауэ джийм къокӀ, жьыр быударэ зэуэ къыщибгъэкӀкӀэ.
къу и нэхъыбэм [q°'] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар [q']-мрэ [w]-мрэ зэгъусэу къыщыппсэлъкӀэ къокӀ; [q']-р джийм къикӀыу, [w]-р ӀупэкӀэ щӀыбгъужыу.
кӀ е [č´'], е [k´'], иныкъуэхэм деи [k'] къегъэлъагъуэ. [č´'] макъыр [č´] хэкъузауэ къыщыппсэлъкӀэ мэхъу. Япэм абы ипӀэ къапсэлъыу щытар [k´'] макъыращ; ар [k´] макъыр хэкъузауэ къыщыппсэлъкӀэ мэхъу. Нобэ ар къэзыпсэлъхэр джылахъстэнейхэмрэ, хыӀуфэ шапсыгъхэмрэ, ӀэщӀыбым щыӀэ адыгэхэмрэщ. Мы хьэрфыр псалъэ закъуэтӀакъуэм [k']-уэ къыщапсэлъ (п.п., шкӀэ, ткӀий, ӀэшкӀэ).
кӀу [k°'] макъыр къегъэлъагъуэ. Мы макъыр [k']-мрэ [w]-мрэ зэгъусэу къыщыппсэлъым мэхъу.
л [ĺ] макъыр е [l´] макъыр къегъэлъагъуэ. [ĺ] макъыр адыгэбзэ фӀэкӀа нэмыщӀыбзэхэм хэту къыщӀэкъынукъым. Ар къыщыппсэлъкӀэ бзэгупэр ищхьэ дзапэфӀанэхэм я лъащӀэм нэмысу Ӏущхьэм кӀэрыпкъузэу жьыр лъэщу бгъэвуун хуейщ. Адыгэм языныкъуэхэм [l´]-уэ къапсэлъ. Ар урысыбзэм "ль"-м къызэреджэм ещхьщ.
лъ [ł] макъыр къегъэлъагъуэ. Мы макъыри къыщыппсэлъкӀэ бзэгупэр ищхьэ дзапэфӀанэхэм я лъащӀэм нэмысыпэу кӀэрыкъузэн хуейщ, ауэ жьы къипгъэкӀыр бгъэвуунукъым.
лӀ [ł'] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [ł]-м ещхьщ, ауэ къыщыппсэлъкӀэ джийми макъ къигъэӀукӀын хуейщ. КъэпсэлъыкӀэу 2 иӀэщ.
м [m]
н [n]
о Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм [o] къыщегъэлъагъуэ, Адыгэ Республикэм [wă] къыщегъэлъагъуэ (хамэбзэ псалъэхэм нэмыщӀ). Къэбэрдеибзэм хэт [o]-р е [ă]-м къыхокӀ (п.п., сощӀэ / сэшӀэ), е [aw]-м къыхокӀ (п.п., дотэ / даутэ).
п [p].
р [r]
с [s]
т
у [w]
ф [f]
х
I [?] макъыр къегъэлъагъуэ (едэӀуэн). Мы макъыр [q'] макъым ещхьу къапсэлъ, икӀи а макъым къыхокӀ, е, нэгъуэщӀыу жыпӀэмэ, мы макъым ипӀэкӀэ япэм [q'] къапсэлъыу щытауэ жыпӀэ хъунущ. Нобэ къыздэсым адыгэм [?] макъым ипӀэ [q'] къэзыпсэлъ яхэтщ, псалъэм папщӀэ, убыххэм, хьэкӀувхэм. Мы макъыр зыхэт адыгэ псалъэхэм хуэзэ адзыгъэ псалъэхэм мыбы ипӀэ къакӀуэр [q'] макъыращ (п.п., ад. Ӏэзэ - адз. aq'aza). Адыгэми адзыгъэми я сабийхэм псалъэкӀэ зыщырагъащӀэм деж [q'] къапсэлъыу щӀадзэн ипэ [?] къапсэлъ. ИкӀи, нэхъ ищхьэкӀэ зэрыстхащи, [q'] макъыр [?] макъым хуокӀуэ (п.п., къэбэрдей адыгэхэм "-къым" суффиксым ипӀэ "-Ӏым" къапсэлъ). Мы макъым и къэпсэлъыкӀэр гурыгъэӀуэгъуейщ, ауэ урысыбзэ, тыркубзэ е нэмыщӀыбзэхэм макъ зешэхэм ипэ и нэхъыбэм итщ мыр. НыгъуэщӀыу жыпӀэмэ, мы макъыр къэпсэлъын щхьэкӀэ макъ зешэ гуэр жьыр къыумыгъэкӀыу быубыдарэ зэуэ къигъэӀукӀын хуейщ.
Ӏу [?°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [?] макъымрэ [w] макъымрэ зэгъусэу къыщыппсэлъкӀэ къокӀ. НыгъуэщӀу жыпӀэмэ, джиймкӀэ [?] къыбогъэкӀ, ар къыщикӀ дыдэми ӀупэкӀэ [w] къыбопсэлъ.