Ипшэ Америкэ

Тхыгъэр къыздрахар Уикипедиэ
SouthAmericaLocation.svg
Sinusoid-south-america.jpg

Ипшэ Америкэ — ипшъэ шӀыпӀэ Америкэм, ШӀыгум ИкъуэхьапӀэмрэ Ипшъэ Лъэныкъуэм щыхэт. ТӀумщыгъуи ишӀыпӀэ гуэрэхэр Ишъхъэрэ Лъэныкъуэм хеубыдэ. Хыхэм Ӏуфэ здиӀар: Шъэху океаным — къуэхьапӀэмкӀэ, Атлантикэм — къуэкӀыпӀэмкӀэ, и гъунапкъэхэр Ишхъэрэ Америкэм и де Дариэн ӀузэвымкӀэ, Кариб хымкӀэ ирокӀуэ.

Ипшэ Америкэм абы пэмыкӀыу бжыгъэ хы тӀыгу амэ хабжэ, абыхэм янэхъыбэхэр къэрал хэтхэм яуэ. Кэриб хы тӀыгухэр Ишъхъэрэ Америкэм хабжэ. Ипшъэ Америкэм икъэрал Кариб хым илъхэр абы хэт: Колумбиэ, Венесуэлэ, Гайанэ, Суринам, Фрэндж Гуианэ яцӀэр — Кэриб Ипшъэ Америкэ

Псалъэ "Америкэр" япэдыду ицӀу тезытхар итхыпхъэм Мартин Валдзэмуллер, а итхыпхъэм шӀыпӀэм латиныбзэкӀэ Америго Веспуччи ицӀэр тритха. А хулъхугъэра жызыӀар Христофор Колумбым къыгъуэта шӀыпӀэхэр Индиэкъым, ахэр Хэку КӀэхэ, япэкӀэ Еуропэм ямышъахэр.

ШӀылъэм иинагъыр — 17,8 милыуан км², джылу дэсыр — 385, 742, 554.

Тхыдэр[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]

Machu Picchu, Peru (2018).jpg
Columbus Taking Possession.jpg

ШӀылъэм итхыдэр щыуэ бгуэч хъуну. Япэрер - лъэпӀкъ исахэм (Еуропэм имыубыд кӀышъэ) язэфӀэувэкӀэр, къэру къыщаштам, яхэкӀуэдэжьыгъэр. ЕтӀыуану — Еуропэ къэралхэм яубыдын щыкӀадзар (Конкиста) — 1500-1800 гъэхэм. А гъэхэм шӀылъэм инэхъыбэр къэралитӀым яӀыгът (Эспаниэмрэ Португалиэмрэ) Апщыгъуэра лэтин-амэрикэм икъэрал нэхъыбэм ябзэри, экономикэри, къэралыгъуэри щызэфӀэувар.

Къэралхэр[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]

ABC countries.svg
Къэралыр Инагъыр (км²) Джылу дэсыр (2008 гъэмкӀэ)
1. Flag of Argentina.svg Архентинэ 2,766,089 40,677,348
2. Flag of Bolivia.svg Боливиэ 1,098,580 8,857,870
3. Flag of Brazil.svg Бразил 8,514,877 191,908,598
4. Flag of Venezuela.svg Венесуэлэ 912,050 26,414,815
5. Flag of Guyana.svg Гайанэ 214,970 770,794
6. Flag of Colombia.svg Колумбиэ 1,138,910 45,013,674
7. Flag of Paraguay.svg Парагуай 406,750 6,347,884
8. Flag of Peru.svg Перу 1,285,220 27,925,628
9. Flag of Suriname.svg Суринам 163,270 438,144
10. Flag of Uruguay.svg Уругуай 176,220 3,477,778
11. Flag of the Falkland Islands.svg Фолклэнд хы тӀыгухэр (Архентинэрэ Британиэшхуэрэ зэпаубыд) 12,173 2,967
12. Flag of French Guiana.svg Фрэндж Гуианэ (Фрэндж) 91,000 209,000
13. Flag of Chile.svg Чили 756,950 16,454,143
14. Flag of Ecuador.svg Экуадор 283,560 13,927,650
15. Flag of South Georgia and the South Sandwich Islands.svg Ишъхърэ Джэрджэрэ, Ишъхърэ Сандыуч хы тӀыгухэр 3,093 20

ЛъэпӀкъхэр[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]

ЭтникэмкӀэ Ипшэ Америкэ щыуэ бгуэч хъуну: индехэр, еуропэхэр, африканхэр. Колумбиэ, Экуадор, Венесуэлэ къэралхэм янэхъыбу дэсыр лъэпӀкъ зэхэпхъа (эспанхэмрэ лъэпӀкъ исахэмрэ къатекӀахэр). КъэралитӀ къуэдем: Перурэ Боливиэрэ индехэм янэхъыбаӀуэр. Брэзил, Колумбиэ, Венесуэлэ нэхъыбэ хъухэр африканхэра. Архентинэм, Чили, Брэзилым нэхъыбэхэр еуропэм къикӀахэм ящыщ — Эспаниэмрэ Урымымрэ. Брэзилым португалхэр, джэрмэнхэр, урымхэр, эспанхэр джоуэ янэхъыбу мэпсо.

Бзэр[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]

Ипшэ Америкэм бзэ нэхъ яшъэхэр португалымрэ, эспаныбзэмрэ, Португал бзэмкӀэ здэпсалъэхэр Бразилым, ар 50 % джылу хъуам Ипшъэ Америкэм исхэм. Эспаныбзэр Ипшъэ Америкэм и нэхъыбэ къэралхэм ибзэ Ӏэташъхьа. Абы пэмыкӀыу индеэхэм ябзэхэр: кечуа (Экуадорым, Боливиэ, Перум джоуэ), гуарани (Парагуайрэ Боливиэрэ), араукани бзэр (Чилирэ Архентинэрэ)

Бзэхэмрэ, джылу зезыхьа-псалъэхэмрэ: