Азгъэхэр
| Азгъэхэр | |
|---|---|
| |
| зэрзэджэжьхэр: | Аҧсуа |
| Лъэпкъпсом и бжыгъэр: | ~ 185 - 250 мин |
| Здэпсохэр: |  Азгъей — 94 606 (2003)[1] |
| Бзэр: | азгъэбзэ |
| Диныр: | мыслъымэн-суннитхэр, чырыстэнхэр |
| Расэм и типыр: | еуропеойдхэ |
| Ӏыхьлы лъэпкъхэр: | абазэхэр, адыгэхэр, убыххэр |
Азгъэхэр (аз-бз. аҧсуа) — адыгэ-азгъэ бзэ гупым щыщ лъэпкъ, Къаукъазым и зы лъэпкъ. Бжыгъэр — ~ 185 - 250 мин цӀыху. Здэпсохэр: Азгъейм — 94 606 (2003), Урысей — 11 366 (2002), Тырку — 39 - 100 мин.
Кавказ автохтон цӀыф лъэпкъ. Ежьхэр апсуакӀэ зэджэжьых. ПчъагъэмкӀэ мин 93-рэм къехъух, янахьыбэ Азгъэм щэпсэу, ащыщхэр Россием, Тыркуем, Сирием, Иорданием исых. Азгъэбзэр адыгэ-азгъэ къудамэу иберэ-кавказ бзэ унагъом хахьэрэм, азгъэ къудамэм щыщ. Азгъэбзэр диалектитӀоу зэтеутыжьыгъ: зыр - абжуй гущыӀакӀ, арэу alo азгъэ литературабзэм лъапсэу фэхъугъэр, адрэр - бзыбэ диалект. ТхакӀэу яӀэм ылъапсэр урыс графикэр ары. Азыныкъо православ диным рэлажьэ, азыныкъо быслъымэн суннит диныр алэжьы, адыреихэр езы азгъэ лъэпкъ диным итщ. Азгъэхэр адыгэмэ афэдэкъабзэу ижърэ дэдэм щегъэжьагъэу хы ШӀуцӀэм итыгъэкъокӀыпӀэ Ӏулъэшъогъэ шӀыналъэхэм ащэпсэух. ШӀэныгъэлэжьхэм янахьыбэм зэраӀорэмкӀэ, хьалэмэт дэдэу гъэпсыгъэ ижърэ Мыекъопэ культурэмрэ зыфэдэ къэгъотыгъое испунэхэу дольменкӀэ заджэхэрэм къяшӀэкӀыгъэ культурэмрэ япхыгъэ саугъэтхэр бэрэ азгъэ шӀыналъэм уапэ къыщефэх. Азгъэхэм ялъэпкъ лъэпсэ зэхэуцон чыжьэу къыщежьэ. Ар зэпхыгъэу хъурэр адыгэхэр къызтекӀыгъэ синдо-меотхэм апэблэгъэгъэ абсилхэмрэ абазгхэмрэ пӀомэ ухэукъощтэп. Лъэпкъ зэхэуцоныр я 8-рэ лӀэшӀэгъухэм адэжь щеухы. Ащ дэжьыр ары абхъаз къэралыгъори гъэпсыгъэ зыхъурэр (я 8-рэ лӀэшӀэгъум икӀэуххэм). Я II-рэ Лион пачъыхьэм изэман Азгъэ къэралыгъом инэу зеушъомбгъу, тетыгъошхуи иӀэу мэхъу. Я I0-рэ лӀэшӀэгъум грузин пачъыхьэхэмрэ абхъазыпщхэмрэ дэкӀон-къэзэрэщэнэу къахэхьагъэм къыхэкӀкӀэ, зы къэралыгъо зашӀыжьы. Я I3-I5-рэ лӀэшӀэгъухэм Азгъэм шъхьафы зешӀыжьы. Ау ащ ыужми ар гупсэфыгъэп - зэо зэпымыужьхэм ахэтыгъ, бэрэ язэуагъ Византием, Ираным, Тыркуем. Ащ фэдиз зэманым абхъазхэмрэ адыгэхэмрэ азыфагу илъ блэгъэныгъэр зэпыугъэ хъугъэп, зэдэӀэпыӀэжьхэу, зэхахьэхэу къахьы. I8I0-рэ илъэсым Урыс къэралыгъом хэхьагъэхэ нахь мышӀэми, ащыщыбэхэр адыгэхэм ягъусэхэу бэрэ пачъыхьэгъум ебэных, ыужым мэхьаджыр хьазабри адыгэмэ адагощы. Джы къызынэсыгъэми абхъазхэр адыгэмэ ягъусэу Тыркуем, Иорданием, Сирием ащэпсэух. 192I-рэ илъэсым Азгъэр Хъырцейм федеративнэ зэфыщытыкӀэ дыриӀэу Социалистическэ Республикэ мэхъу. Ау I93I-рэ илъэсым Азгъэр Хъырцейм хатэкъожьы. 1992-рэ илъэсым шъхьафитныгъэ заом ыуж икӀэрыкӀэу республикэ мэхъужьы.
Бзэр — азгъэбзэ.
Диныр — мыслъымэн-суннитхэр, чырыстэнхэр, азгъэдин.
Тхыгъэхэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]- Инал-ипа Ш. Д. Абхазы. Сухуми, 1965. (урыс.)
- Хашба М. Абхазские народные музыкальные инструменты. Сухуми, 1967. (урыс.)
- Хашба М. Жанры абхазской народной музыки. Сухуми, 1983. (урыс.)
- Hewitt B.G. (ed.). The Abkhazians. A Handbook. London: Curzon Press, 1999. (индж.)
- Абхазы // Сибирь. Атлас Азиатской России. — М.: Топ-книга, Феория, Дизайн. Информация. Картография, 2007. — 664 с. — ISBN 5-287-00413-3 (урыс.)
- Абхазы // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8 (урыс.)
Гулъытыгъуэ
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]- ↑ Этнокавказ. Этносостав Абхазии в 1886—2003 гг. (урыс.)
- ↑ Abkhaz. Lewis, M. Paul (ed.), 2009. Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International. Online version (индж.)
- ↑ (2009) Abkhazia Seeking Turkish Recognition of Independence (индж.)
- ↑ (2009) ABKHAZIA’S DIASPORA: DREAMING OF HOME (индж.)
- ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 Урысейпсом и джылэбжыгъэ 2002 (урыс.)
- ↑ [1] (индж.)
- ↑ Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык. (урыс.)
Last edited 6 years ago by YiFeiBot
|
Мыр тхыгъэ нэмгъэсащ. Проектым удэӀэпыкъуфынущ, бгъэтэрэзу нэхъыбэ иптхэм. Мы псалъашъхьэр зэфӀэкӀыгъуэфкӀэ нэхъ тэрэзымкӀэ зэхъукӀын хуэй. |