НапэкӀуэцӀ Азгъэбзэ и япэрей тхыгъэ щытыкӀэм хэплъэн

{{Infobox Language
| фэр                    = къаукъазхэр
| цӀэр                   = Азгъэбгэ
| сурэт                  = 
| инагъыр                = 
| псалъэкӀэтхэ           =   
| зэрзэджэр              = Аҧсуа бызшәа, Аҧсшǝа
| къэралхэр              = [[Азгъей]], [[Урысей]], [[Тырку]],
| хэкухэр                = 
| ирипсалъэхэм я бжыгъэр = ~ 125 000
| рейтингыр              = 
| категориэ              = Еуразиэм и бзэхэр
|классификациэ           = 
[[Ищхъэрэкъаукъазыбзэхэр|Ищхъэрэкъаукъаз унагъуэшхуэ]] (псом къамылъыта)
:[[Абазэ-Адыгэбзэхэр|Абазэ-адыгэ унагъуэбзэ]]
::[[Абазэбзэ гуп]]
| тхыбзэр зэрщыт         = кирилл хьэрыф (азгъэ хьэрыфылъэ)
| Ӏэташъхьэбзэ           = [[Азгъей]]
| регулировэт зыщӀ организациэр = 
| КъэралСтандарт 7.75–97    =  
| ISO1                      = ab
| ISO2                      = abk
| ISO3                      = abk
}}
'''Азгъэбзэ''' ('''азгъэбзэкӀэ'''; ''аҧсуа бызшәа, аҧсшǝа'') — [[Азгъэхэр|азгъэ лъэпкъхэм]] ябзэ, [[Азгъей|Азгъей къэралым]], [[Тырку|Тыркум]], [[Иордан|Иорданым]], [[Шам|Шамым]], [[Ирак|Иракым]], [[Урысей|Урысейм]]. Бзэ нэхъ игъунэгъур [[абазэбзэ]], зыхэтыр [[Абазэ-адыгэбзэхэр|азгъэ-адыгэ бзэхэм]] я унагъуэм, [[Абазэбзэ|абазэбзэмрэ]] [[Адыгэбзэ|адыгэбзэмрэ]] щымыхъукӀэ [[Убыхыбзэ|убыхыбзэри]] зыхыхьар.

[[Азгъей|Азгъей къэралым]] бзэмкӀэ цӀыху мин 100 хуэдиз мэпсалъэ, къэралъым ибзэӀаташъхьу щыт (1994 гъэм къыщыкӀэдзауэ). Ауэ 1989 гъэм азгъэбзэр анэдэлъхубзу зыхуэхъутэр 17, 8 % джылу дэсам, азгъэ-хъырцей зауэм яуж 1995 гъэм 50 % джылэм. [[Тырку|Тыркум]] 1965 гъэм къэрал джылэ бжыгъэ ирагъэкӀуэкӀамкӀэ азгъэбзэр иэ [[Абазэбзэ|абазэбзэр]] анэдэлъхубзу джэуапу зытар цӀыху 4, 563 (абым псори зыбзу ялъытэ - abaza) цӀыху 7, 836 етӀуанэ бзэуэ джэуап ята, а псори зэрщытым хуэмыду, нэхъ макӀыу къаӀуэтауэ ялъытэ, 1993 гъэм абазу дэсыр мин 35 къалъыта. [[Урысей|Урысейм]] азгъэбзэкӀэ псалъу дэсыр цӀыху 9,447 къыкӀэкӀа.

Абы хуэду къызэркӀэкӀымкӀэ азгъэбзэмкӀэ псалъу хъур цӀыху мин 120-130 хуэдиз. Мин 500 - 600 шхуаӀар къэгъэхъуауэ къыкӀэкӀа, абы зэр гугъэмкӀэ [[адыгэхэр]] (кӀаххэмрэ, къэбэрдейхэмрэ) хагъэхьахэ.

== ПсалъэкӀыу зэрзэшъхьащыкӀыр ==
Иджыпсту Къаукъазым къынар псалъэкӀищ: абжъуй (Очамчырэ куейм), бзыб (Гудаутэ куейм), самырзэкъан (Агубедиарэ Река къуаджэхэм Очамчырэ куейм, Чхуартал къуаджэм иныкъуэ Гал куейм), адрей псалъэкӀэ-лъэпкъхэр [[Тырку|Тыркум]] ирагъэкӀахэ. 1860 гъэм нэгъунэ азгъэхэм ялъэпкъ-псалъэкӀэхэр зэкӀэлъыпыту хы Ӏуфэм ирикӀуэт къушъхьам къэху, [[Убыххэ|убыххэм]] къыщыкӀэдзауэ къуэхьапӀэм [[Мегрелхэ|мегрелхэмрэ]] [[Сонэхэ|сонэхэмрэ]] нэгъунэ къуэкӀыпӀэм.

Мдзымтэрэ Жъууауэ-къуарэрэ япсыхъуэ зэхуакум [[Садзэ лъэпкъ|садзэхэм]] япсалъэкӀэр щыӀа. Лъэпкъыр зы къэмыну [[Тырку|Тыркум]] ирагъэкӀа, абдежьым къуаджэ зытӀущым бзэр иджыри зэрахьа. садзэ-псалъэкӀэр тӀууэ бгуэч хъуну: 
* хы Ӏуфэ псалъэкӀэ (джыгетэхэм иэ садзэхэм я)
* къушъхьа псалъэкӀэ (медовей, езыхэр зэрзэджэр - абаза, лъэпкъ хэтхэр: чуа, чужъы, чужъгучуа, ахьчыпсэу, аибга Псоу ипсыхъуэм)

Азгъэ псалъэкӀэхэр ипшъэ лъэныкъуэмкӀэ:
* хы Ӏуфэм -
** бзыб псалъэкӀэ (Жъууауэ-къуарэрэ Псыцхьарэ язэхуакум, иджырей Гудаута куейм),
** Гум псалъэкӀэ (Къодор псыхъуэм нэс) - [[Тырку|Тыркум]] ирагъэкӀахэ, иныкъуэр Аджарым (апщыгъуэм [[Тырку|Тыркум]] хэтам)
** абжъуй псалъэкӀэ (иджырей Очамчырэ куей) 
** самырзэкъаным къэлар - мигрелым я нэхъыбэм хеубыдэ
* къушъхьа лъэныкъуэм - 
** псхьу псалъэкӀэ (Бзыб псыхъуэм ишъхьамкӀэ) [[Тырку|Тыркум]] дэт къуаджэхэм иджыри зэрахьа
** дал-цебелда (Къодор псыхъуэм икумрэ ишъхьамрэ) [[Тырку|Тыркум]] икъуэхьапӀэ куейхэм (Беледжык, Бурса, Эскишехир) дэт азгъэ къуаджэхэм иджыри щопсалъэхэ

Азгъэбзэм итхыбзэр абжъуй псалъэкӀэмкӀэ шъа.
== Хьарыфылъэр ==
{| class="wikitable IPA"
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | А а <br/> [a] 
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б <br/> [b]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | В в <br/> [v]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г <br/> [ɡ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Гь гь <br/> [ɡʲ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Гә гә <br/> [ɡʷ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ӷ ӷ <br/> [ʁ/ɣ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ӷь ӷь <br/> [ʁʲ/ɣʲ]
|-
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ӷә ӷә <br/> [ʁʷ/ɣʷ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д <br/> [d]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Дә дә <br/> [dʷ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е <br/> [ɛ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж <br/> [ʐ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Жь жь <br/> [ʒ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Жә жә <br/> [ʒʷ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | З з <br/> [z]
|-
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ӡ ӡ <br/> [d͡z]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ӡә ӡә <br/> [d͡ʑʷ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | И и <br/> [j/jɨ/ɨj/i]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | К к <br/> [kʼ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Кь кь <br/> [kʼʲ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Кә кә <br/> [kʼʷ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Қ қ <br/> [kʰ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Қь қь <br/> [kʲʰ]
|-
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Қә қә <br/> [kʷʰ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҟ ҟ <br/> [qʼ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҟь ҟь <br/> [qʼʲ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҟә ҟә <br/> [qʼʷ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л <br/> [l]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | М м <br/> [m]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н <br/> [n]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | О о <br/> [ɔ]
|-
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | П п <br/> [pʼ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ԥ ԥ <br/> [pʰ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р <br/> [r]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | С с <br/> [s]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т <br/> [tʼ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Тә тә <br/> [tʼʷ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҭ ҭ <br/> [tʰ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҭә ҭә <br/> [tʷʰ]
|-
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | У у <br/> [w/wɨ/ɨw/u]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф <br/> [f]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х <br/> [x/χ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Хь хь <br/> [xʲ/χʲ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Хә хә <br/> [xʷ/χʷ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҳ ҳ <br/> [ħ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҳә ҳә <br/> [ħʷ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц <br/> [t͡s]
|-
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Цә цә <br/> [t͡ɕʷʰ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҵ ҵ <br/> [t͡sʼ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҵә ҵә <br/> [t͡ɕʼʷ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч <br/> [t͡ʃʰ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҷ ҷ <br/> [t͡ʃʼ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҽ ҽ <br/> [t͡ʂʰ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҿ ҿ <br/> [t͡ʂʼ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш <br/> [ʂʃ]
|-
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Шь шь <br/> [ʃ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Шә шә <br/> [ʃʷ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы <br/> [ɨ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҩ ҩ <br/> [ɥ/ɥˤ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Џ џ <br/> [d͡ʐ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Џь џь <br/> [d͡ʒ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь <br/> [ʲ]
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ә ә <br/> [ʷ]
|}

{{Northwest Caucasian languages}}

{{stub}}

[[Категория:Абазэ-Адыгэбзэхэр]]