НапэкӀуэцӀ Филипинхэр и япэрей тхыгъэ щытыкӀэм хэплъэн

{{Country
|АдыгэцӀэр                  = Филипинхэр
|ИцӀэдыдэр                  = {{Lang-tl|Republika ng Pilipinas}}</br>{{Lang-en|Republic of the Philippines}}
|ИцӀэм еуэ                  = Филипинхэм
|Нып                       = Flag of the Philippines.svg
|Дэмыгъэ                   = Coat of Arms of the Philippines.svg
|Гоуидзэр                  = Maka-Diyos, Makatao, Makakalikasan, at Makabansa
|Къэрал уэрэдым и цӀэр      = Lupang Hinirang
|Аудио                     = Lupang Hinirang instrumental.ogg
|ШӀыпӀэтхыпхъэм             = The Philippines and ASEAN (orthographic projection).svg
|lat_dir = N|lat_deg = 12|lat_min = 48|lat_sec = 
 |lon_dir = E|lon_deg = 122|lon_min = 03|lon_sec = 
 |region                   = 
 |CoordScale               = 
|Бзэхэр                    = [[тагалыбзэ]], [[инджылыбзэ]]
|Щыхалъхьар                = 1898
|Къалэ нэхъыщъхьэр         = [[Манилэ]]
|ӀэнатӀэ хабзэр             = [[президент республикэ]]
|Къалэ нэхъ инхэр          = [[Куезон Сыти]], [[Манилэ]]
|Тхьэмадэхэм я пӀэхэр       = Президентыр
|Тхьэмадэхэр               = [[Rodrigo Duterte]]
|ИнагъымкӀэ и пӀэр        = 70
|ШӀыпӀэр                    = 299 764
|Псым и процентыр          = 0,6
|Этнохоронимыр             = 
|Джылу дэсымкӀэ и пӀэр      = 12
|Джылэр                    = 91 983 000
|Джылэбжыгъэм и гъэр       = 2009
|Джылэм и Ӏувагъыр          = 306
|ВКӀуП                      = 317,964 млрд
|ВКӀуП-р гъэ щатар          = 2008
|ВКӀуП-мкӀэ и пӀэр           = 36
|ВКӀуП-цӀыхум техуэр        = 3515
|Валутэр                   = [[Филипинхэм я песэ]] (PHP)
|Доменхэр                  = [[.ph]]
|Телефон кодыр             = 63
|Къагъэсэбэп зэманыгъуэхэр = +8
|Гулъытыгъуэ               = 
|Commons                   = Philippines
}}
'''Филипинхэр''' ({{Lang-tl|Republika ng Pilipinas}}, {{Lang-en|Republic of the Philippines}}) — [[Азиэ ипшъэ къуэкӀыпӀэ|Азиэ ипшъэ къуэкӀыпӀэм]] щыщ [[къэрал]]. Къалэ нэхъыщъхьэр — [[Манилэ]].

Ар [[Акиан Щэху|Акиан Щэхум]] хэт хытӀыгу зыбжанэм тетщ. ХъуреягъкӀэ хы зэмылӀэужьыгъуэхэм ялъэс: [[Хъутей хы ипшъэ]], [[Филипин хы]], [[Сулу хы]], [[Сулавеси хы]]. А [[Хы|хыхэм]] узыпхырысыкӀымэ [[Хъутей|Хъутейм]], [[Хъутей Республикэ|Тайуаным]], [[Виетнам|Виетнамым]], [[Тайлэнд|Сиамым]], [[Мэлайзиэ|Мэлайзиэм]], [[Сингэпур|Сингэпурым]], [[Кэмбоджэ|Кэмбоджэм]], [[Индэнезиэ|Индэнезиэм]] унэсыфынущ.
Филипинхэм я [[къалэ]] нэхъ ин дыдэр [[Куезон Сыти|Куезон Сытищ]] я [[Къалащхьэ|къалащхьэр]] [[Манилэ|Манилэщ]]. Ахэр [[Лусон хытӀыгу|Лусон хытӀыгум]] тетхэщ.

== Хэкумэтх ==
{{main|Филипинхэм и хэкумэтх}}
[[Файл:Филипинхэм_и_щӀыпӀэтхыпхъэр.png|200px|thumb|left|Филипинхэм и щӀыпӀэтхыпхъэр космэсым ущеплъыхымэ]]
Филипинхэр [[Акиан Щэху|Акиан Щэхумырэ]] [[Индиэ Акиан|Индиэ Акианымырэ]] я зэхуакум дэлъ [[Мэлай архипелаг|Мэлай архипелагым]] хэт хытӀыгу зыбжанэм тетщ. А хытӀугухэм яцӀэр [[Филипин архипелаг|Филипин архипелагщ]]. ХъуреягъкӀэ хы зэмылӀэужьыгъуэхэм ялъэс: [[Хъутей хы ипшъэ]], [[Филиппин хы]], [[Сулу хы]], [[Сулавеси хы]]. А [[Хы|хыхэм]] узыпхырысыкӀымэ [[Хъутей|Хъутейм]], [[Хъутей Республикэ|Тайуаным]], [[Виетнам|Виетнамым]], [[Тайлэнд|Сиамым]], [[Мэлайзиэ|Мэлайзиэм]], [[Сингэпур|Сингэпурым]], [[Кэмбоджэ|Кэмбоджэм]], [[Индэнезиэ|Индэнезиэм]] унэсыфынущ.
Филипинхэм я [[къалэ]] нэхъ ин дыдэр [[Куезон Сыти|Куезон Сытищ]] я [[Къалащхьэ|къалащхьэр]] [[Манилэ|Манилэщ]]. ИщхьэмкӀэ зэрытхамкӀэ а къалэхэр Лусон хытӀыгум тетхэщ.

=== Филипинхэм я хытӀыгу зэмылъэужьыгъуэм и щӀыпӀэтхыпхъэ ===
Филипинхэм и хытӀыгухэм я бжыгъэр миниблырэ щэм щӀегъу. Абыхэм я нэхъ инхэр: [[Лусон хытӀыгу|Лусон]], [[Миндэнао хытӀтыгу|Миндэнао]], [[Сэмар хытӀыгу|Сэмар]], [[Пэнай хытӀыгу|Пэнай]], [[Пэлэуан хытӀыгу|Пэлэуан]], [[Негрос хытӀыгу|Негрос]], [[Миндэро хытӀыгу|Миндэро]], адрейхэри.
Филипинхэр кӀыхьагъкӀэ ипщӀэм щыщӀэдзауэ ищхъэрэм нэс [[килэметрэ]] 2000-м нос. КъуэкӀыпӀэм щыщӀэдзауэ къуэхьэпӀэм нэс и бгъуагъыр килэметрэ 900-м нос. Ищхъэрэ къуэхьэпӀэмкӀэ Ӏуфэр [[Хъутей хы ипшъэ|Хъутей хы ипшъэм]] елъэс, КъуэкӀыпӀэмкӀэ - [[Филипин хы|Филипин хым]], Ипщэ къуэхьэпӀэмкӀэ - [[Сулу хы|Сулу хым]], ИпщэмкӀэ - [[Сулавеси хы|Сулавеси хым]].
ИщхъэрэмкӀэ Лусон хытӀыгумырэ [[Тайуан хытӀыгу|Тайуан хытӀыгумырэ]] зыпеху [[Баши псыдэж|Баши псыдэжым]], Ипщэ къуэхьэпӀэмкӀэ Филипинхэм и хытӀыгу [[Балэбак хытӀыгу|Балэбакымырэ]] Мэлай [[Бангги хытӀыгу|Банггимырэ]] псыдэжым зэпехур. ИщхъэрэмкӀи Филипин гъунапкъэр псыдэжым тетщ, ар Индэнезиэм къыпехукӀ. Филипинхэм и Ӏуфэу хъуам я кӀыхьагъыр зэхэплъхьэмэ км мин-36,3-м хуэдиз хъунущ. Езы хытӀыгуу хъуам я щӀыпӀэр км² мин-299,7-м хуэдизщ.

[[Файл:Апуо_къэбэкъей.png|200px|thumb|left|Апуор]]Филипинхэм и лъащӀэр бгы защӀэщ и нахъыбэм. [[Къей]] нэхъ лъагэ дыдэр метрэ 2954-рэ зи лъэгагъ [[къэбэкъауэ]] [[Апуо къэбэкъауэ|Апуощ]]. Ар Миндэнао хытӀыгум тетщ. Архипелагым и щӀылъэр нэхъыбапӀэм къэбэкъауэ мафӀэпс жам телъщ. Нэхъри а щӀыпӀэхэр щӀылъэм къэӀэтауэ щыт литосферэ плитымырэ хыщӀагъ литэсферэ плитымырэ я зыжьыхэуапӀэм лъос, ар щӀыхъей куэдыу къыщыхъу [[Акиан Щэху мафӀэбжьэ|Акиан Щэху мафӀэбжьэм]] щыщ щӀыпӀэхэщ. Абы къыхэкӀыу ФилипинхэмкӀэ гъэщӀэгъуэнкъым хытӀыгухэм я нахъыбэр къэбэкъауэхэм къызэригъэщӀар.

Миндэнао хытӀыгум Филипин хым и Ӏуфэм и пэмыжыжьэу нэхъ куу дыдэхэм ящыщ зы [[хы арахъэ]] щиӀэщ. Ари литэсферэ плитхэм я зыжьыхэуэгъуэм и ягъэщ. А хы арахъэм ицӀэр [[Филипин хы арахъэ|Филипин арахъэщ]], и кууагъыри метрэ 10830-м хуэдизщ.

=== Филипинхэм ипсхэмырэ гуэлхэмырэ ===
[[Файл:Агусан_псы.png|200px|thumb|left|Агусан псыр]]
Филипинхэм хытӀыгу къэс я псы ежэх цӀэрыӀуэ яӀэщ, псы къэс таурыхъ лъэпкъхэм яусащ.
Нэхъ кӀыхь дыдэу Филипин архипелагым псыуэ иӀэхэр:
# [[Миндэнао псы|Миндэнао]] - км 320-рэ, Миндэнао хытӀыгум ирожэ
# [[Агусан]] - км 350-рэ, Миндэнао хытӀыгум ирожэ
# [[Пампанга псы|Пампанга]] - км 260-рэ, Лусон хытӀыгум ирожэ
# [[Пуэрто-Принсеса псы|Пуэрто-Принсеса]] - а псыр щӀыщӀагъым щырожэ, ар дунейпсом щӀыщӀагъ псыежэххэм щыщыу нэхъ кӀыхь дыдэу къалъытащ, и кӀыхьагъыр - км-8, Пэлэуан хытӀыгум кӀэщӀож

Гуэл нэхъ инхэр:
# [[Лэгууна-де-Бай]] - Филипинхэм щыгуэлнэхъиндыдэщ, Лусон хытӀыгум телъщ.
# [[Лэнауо гуэл|Лэнауо]] Миндэнао хытӀыгум и гуэл нэхъ ин дыдэщ, Филипин Республикэм щыетӀыуанэщ

=== Псэущхьэхэмырэ къэкӀэгъэхэмырэ ===
[[Файл:Филипин_мэзхэр.png‎|200px|thumb|left|Филипин мэзхэр]]
[[Файл:НэщӀэпкӀэ.png‎|200px|thumb|right|Хым хэс нэщӀэпкӀэ]]
Филипинхэм и щӀылъэм иныкъуэм хуэдизыр [[Палмэ|палмэхэр]], [[Баньян жыг|баньянхэр]], [[Апитонг жыг|апитонгхэр]], [[Маяпис жыг|маяписхэр]], [[Каучук жыг|кэучук къызыхах]] [[Жыг|жыгхэр]] къыщыкӀ [[Тропик мэз псыф|тропик мэз псыфхэм]] яубыд. А [[Мэз|мэзхэм]] абы намыщӀ къыщокӀ архидейэхэр, [[Ташын жыг|кэрицэр]]. Метрэ 1200-м хым теӀэтыкӀа щӀылъэхэм пабжьэхэр къыщокӀ, губгъуэхэр телъщ.

Филипин хытӀыгухэм щыпсэу псэущхьэхэм ящыщщ: [[Щыхь|щыхьхэр]], [[Мэзыкхъуэ|кхъуэпӀащэхэр]], [[бзу]] зэмылӀэужьыгъуэ куэд исщ, Ӏуфэпсхэм бдзэжьей хэзщ, абы намыщӀи нэщӀэпкӀи нэгъуэщӀхэри щыкуэдщ.

== Къэрал зэхэтыкӀэр ==
Филипинхэр - конгресс тӀууащӀэу щыт, хей системэ хуитыу щыт президент республикэщ. Президентыр къызэрыхах пӀалъэм и кӀыхьагъыр илъэсихщ, Сенатыр (пӀэ-24-рэ) - илъэсихщ, Къэзыгъэлъагъуэхэм я Пэлатыри (пӀэ-240) - илъэсищкӀэ.

=== Политик Ӏыхьэхэр ===

Ӏыхьэ нахъыщхьэхэр:
# Лакас/Кампи/Чыристанырэ Мыслымэнырэ демэкратхэр — курыт, сенатэриплӀ, депутат-142-рэ
# Национэлист Жылэ Коалицэ — курыт, сенатэритӀ, депутат-28-рэ
# Либерал Ӏыхьэ — сэмэгу-курыт Ӏыхьэ, сенатэриплӀ, депутат-14
# Национэлист Ӏыхьэ — ижь-курыт, сенатэрищ, депутатий
# Байан — сэмэгу, депутатибл
# Демэкрат Ӏыхьэ/Лабан — сэмэгу-курыт, 1 сенатор, депутатиплъ
# Пверса Масан — сэмэгу-курыт, сенаторитӀ, депутатищ
# Эпэзицэ Зэгуэт — курыт, сенаторитӀ, депутатищ
Абы намыщӀ пэрламентым хэтщ Ӏыхьэ зыбжанэ. Пэрламентым хэмыт Ӏыхьэхэр - комунист ӀыхьитӀырэ зы "удзыфэ" Ӏыхьэрэ.
Зы комунист Ӏыхьэм уӀэщыгъэ дзэхэмкӀэ илъэс 1969-м щыщӀэдзауэ зэгъэпэщащ. А дзэхэм яцӀэр - Жылэ ДзэщӀэ (илъэс 1980-хэм уэрылӀ мин-25-м фӀокӀ, иджыпсту зэманым - миниплӀым нэскъым). Филипинхэм ислъам уӀэщыгъэ гупхэри я лэжьыгъэр щырагъэкӀуэкӀ - хуитынагъэм щхьэкӀэ мэзауэхэ (фронт моро Абу-Сайаф).

=== ЩӀыпӀэхэм я администрат ззэхэтыкӀэр ===
[[Файл:Ph regions and provinces.png|200px|thumb|left|Филипин провинсхэр]]
Флипинхэр [[провинс]] тӀощӀиплӀыу зэхэтщ. Ахэр регион 17-кӀэ угуэшащ. ЗЫбжанэ къалэ хуитхэр провинсхэм хэмытыу щытщ, езыхэм я тхьэмадэгъуэр яӀэу. Провинсхэр муниципэлитетыурэ хыхьэ къалэхэмкӀэ зэхэтщ, муниципалитетхэр ауэ барангаикӀэ зэхэтыжщ.

== Тхыдэ ==
{{main|Филипинхэм и тхыдэ}}
=== Пасэрей зэманым ===
Етхуанэ лӀэщӀыгъуэм щыщӀэдзауэ иджырей Филипинхэм я щӀыпӀэхэм цивилизацэ щызэхэувакӀэт, лъэпкъ хабзэ зэмылӀэужьыгъуэр и лъабжьэу. ЕгъащӀэ лъандэрэ мыбы щыпсэу лъэпкъхэр (негритхэр, аэтхэр) пасэрей щӀыналъэхэр, мылылъэхэр ялъэкӀыри яужьым къэехъулӀэгъуэр къалъысащ - щӀыпӀэ хуабэхэм, хытӀыгу мэз Ӏувхэм дэтӀысхьахэщ. ИеужькӀэ Хъутейм къикӀыу ТайуанымкӀэ австронезий бзэхэмкӀэ псалъэ лъэпкъхэри дэтӀысхьахэщ мыбдеж. Хъутей дэжыгхэр ейанэ лӀэщӀыгъуэм къэса. Индэ-мэлай псытет пащтыхьейхэм я дамэм щӀэт Филипинхэр ебланэ лӀэщӀыгъуэм [[Фернан Магелан (зекӀуэлӀ)|Фернан Магеланым]] еурэпейхэм къахузэӀуихащ.
Хьэрыпхэр хытӀыгухэм щытетӀысхьар еплӀынэ лӀэщӀыгъуэщ. Япэ еуропейхэм я къэсыгъуэм ирихьэлӀэу иджырей Манилэм и щӀыпӀэхэм раджахэр щыпщащ. Ахэр абы щыгъуэм [[Шривиджае пащтыхьей|Шривиджае]] пащтыхьейм [[къуэды]] иратт. Ауэ абы щыгъуэми Филипинхэр къэрал щхьэхуитыу щытащ, езыхэм я унафэр яӀыжыу.
=== Эспан лъэхъэнэр (1521-1898 гъэхэр) ===
* [[1521 гъэ]] - эспан зекӀуэлӀ Фернан Магеллан Филипинхэм тотӀысхьэ.
* [[1543 гъэ]] - архипелагым "Филипинхэр" цӀэ - Эспан пщы [[Филип II]] ицӀэкӀэ - зырихьэу щӀидзащ. ЩӀыпӀэхэр [[ЭспанэщӀэ|ЭспанэщӀэм]] и блыгу щӀагъэуващ. [[Акэпулкэ къалэ|Акэпулкэ]] - Манилэ хылъагъуэ тырадзащ. ИкъукӀэ цӀыху куэдым [[эспаныбзэ|эспаныбзэр]] зырагъащӀэу щӀадзащ, [[Католицизым|католик диныр]] куэдым ящтащ. Ауэ мыслымэн куэдыу зыдэс ипщэ щӀыпӀэхэр абы пэщӀоувэр.
* [[1565 гъэ]] - [[Мэлыжьыхь|Мэлыжьыхьым]] и 27-м эспан [[конкистэдор]] Мигел Лосе де Лагаспи уӀэщыгъэ дзэм (цӀыху щиплӀ хуэдиз) игъусэу хытӀыгухэм къэсыри [[Себу къалэ|Себу]] (япэ дыдэ эспан къуажэ) дищӀыхьащ.
* [[1762 гъэ|1762 гъэм]] Ӏулыджыншэ зауэм яужькӀэ Манилэ инджылыз дзэхэм яубыдащ. Ауэ илъэс дэмыкӀыу Эспанэм къалэр иратыжащ. Абы еужь Эспанэм ебий филипин хъут хэхэсхэмырэ мыслымэнхэмырэ еныкъуэкъун щӀадзэ.
* е-XIX-нэ лӀэщӀыгъуэм эспаныбзэ филипинхэмырэ [[креол|креолхэмырэ]] [[метис|метисхэмырэ]] лъэпкъэгъу къудамэ къыхэкӀащ, ахэр Филипинхэм и хуитыныгъэм щхьэкӀэ ӀэнатӀэм теуващ. [[Хосе Рисал]], пропагандист нэхъ цӀэрыӀуэ дыдэр, 1896 гъэм Эспан [[хей|хейм]] и унафэмкӀэ ипсэр хахащ. Абы еужь куэд дымыкӀыу зи ӀэнатӀэм Ӏута "К-ищым" (йэ [[Капитунан]]) Филипин Револуцэр щӀидзащ. Абэхэм къехъулӀащ 1898 гъэм эспанхэр Филипинхэм ирахун.

{{Asia country}}
{{Geo-stub}}

[[Категориэ:Филипинхэр]]