НапэкӀуэцӀ ХьэпӀацӀэхэр и япэрей тхыгъэ щытыкӀэм хэплъэн

{{taxobox
 | name         = ХьэпӀацӀэхэр
 | image file   = Insect collage.png
 | image descr  = Сэхьэт екӀуэкӀыгъуэкӀэ, ишъхьэм щыкӀэдзауэ: бадзэ [[Empis livida|Empis livida]], цӀыв [[Rhinotia hemistictus|Rhinotia hemistictus]], шӀыбзу [[ЩӀыбзу|Gryllotalpa brachyptera]], джэрмэн къадзыгъуэ [[Джэрмэн къадзыгъуэ|Vespula germanica]], хьэнтрабгъуэ [[Opodiphthera eucalypti|Opodiphthera eucalypti]], цӀыв [[Harpactorinae|Harpactorinae]].
 | regnum       = Псэушъхьэхэр
 | phylum       = [[Артроподхэр|Артроподхэр]]
 | subphylum    = [[Эхаподхэр|Эхаподхэр]]
 | classis      = ХьэпӀацӀэхэр
 | children     = 
* '''[[Apterygota]]''' 
* '''[[Monocondylia]]'''  
* '''[[Ectognatha]]''' 
** ''[[Triplura]]''  
** ''[[Pterygota]]''  
 | ordo         = 
 | subordo      = 
 | familia      = 
 | genus        = 
 | species      = 
 | latin        = {{Btname|Insecta}}  
 | wikispecies  = Insecta
 | commons      = Category:Insecta
 | itis         = 99208
 | ncbi         = 50557
 | range map    = 
 | range legend = 
}}
'''ХьэпӀа́цӀэхэр''' ({{lang-lat|Insecta}}) — [[Псэушъхьэхэр|псэушъхьэхэм]] я зы [[Класс (биологиэ)|класс]] [[Артроподхэр|артроподхэм]] ящыщ, къэлъытэгъуэхэм ящыщхэр: [[ПакӀэ (хьэпӀацӀэ)|пакӀитӀ]], [[Лакъуэ (артропод)|лъакъуих]], дамиплӀ (ахэри цӀыкӀу щытыфынухэ иэ имыӀэнкӀи мэхъуфыр). 

ХьэпӀацӀэхэм ящыщу лӀэужъыгъуэ милыуанрэ ныкъуэрэ хуэдиз яшъэр<ref name=cha>[http://www.environment.gov.au/biodiversity/abrs/publications/other/species-numbers/2009/03-exec-summary.html Chapman, A. D., 2009. ''Numbers of Living Species in Australia and the World'', 2nd edition. Australian Biodiversity Information Services ISBN (online) 9780642568618] {{Ref-en}}</ref>. ХьэпӀацӀэхэр гуп нэхъ индыду щытхэ лӀэужъыгъуэхэм я бжыгъэкӀэ [[ШӀыгу|дунейпсом]], адрей [[Псэушъхьэхэр|псэушъхьэхэм]] ялъытамэ, темыпсэлъыхьауэ, хэшъыкӀыгъуэ ирамытауэ иджыри лӀэужъыгъуэ милыуан 30 хуэдиз къалъытэр, зэрыхъумкӀэ ар 90% мэхъур дунем псэушъхьэ форму тетым<ref>Tropical forests: their richness in Coleoptera and other arthropod species. ''E.L. Terri.'' 1982 гъ. нап. 74-75.{{Ref-en}}</ref>. ПэмыкӀ нэхъ яужырей лэжъыгъэхэм хьэпӀацӀэхэм я лӀэужъыгъуэхэм я бжыгъэр нэхъ макӀыу къаӀохур милыуан 6 щыкӀэдзауэ 10 нэгъунэ<ref>Biodiversity at its utmost: Tropical Forest Beetles. ''E.L. Terry'' 1997 гъ. нап 27-40.{{Ref-en}}</ref>.

ХьэпӀацӀэхэр дунем и лъэныкъу хъуами щыгъуэтыфынухэ, ауэ [[Хы|хым]] макӀыу щыпсоуным еса лӀэужъыгъуэхэр. [[ЦӀырэ-цӀырэхэр|ЦӀырэ-цӀырэхэм]] ящыщу лӀэужъыгъуэ 5, 000 хуэдиз щыӀэ ([[anisoptera]], [[homoptera]]), [[Дамэзандэхэр|дамэзандэхэм]] ящыщу 20, 000 хуэдиз ([[caelifera]], [[gryllidae]]), [[lepidoptera]] ящыщу 120, 000 хуэдиз ([[Хьэнтрабгъуэхэр|хьэнтрабгъуэхэмрэ]] [[Хъунхэр|хъунхэмрэ]]), [[ДамэтӀуанэхэр|дамэтӀуанэхэм]] ящыщу 120, 000 хуэдиз ([[Бадзэхэр|бадзэхэмрэ]] [[аргъуейхэр|аргъуейхэмрэ]]), [[hemiptera]] ящыщу 82, 000 хуэдиз ([[мешъымхэр]], [[aphididae]], [[Cicadidae|сicadidae]]), [[ЦӀывхэр|цӀывхэм]] 350, 000 хуэдиз ([[scarabaeidae]], [[тхьэгъэлэджхэр]]), [[hymenoptera]] 110, 000 хуэдиз ([[бжъэхэр]], [[къадзыгъуэхэр]], [[хъумпӀэцӀэджхэр]]).

== Ӏэплъэпкъ зэфӀэтыкӀэр ==
ХьэпӀацӀэхэм я кӀыфэр нэхъ гу еплъытэфыну щыуэ зэхокӀыр ([[Тагма|тагмакӀэ]] яджу): шъхьэ, пкъы, ныбэ джоуэ, а псоми зэхуэдизу [[экзоскелет]] ятелъу.

=== Экзоскелет ===

Экзоскелетыр быдапӀу хьэпӀацӀэхэмрэ пэмыкӀ [[артроподхэр|артроподхэмрэ]] я пкъыр зышъу щытыра, я кӀыфашъхьэ псом телъу. ХьэпӀацӀэхэм зэрзэтелъ зэкӀэлъыкӀуэгъуэр зэхэгъэзыхьауэ щыт; гукӀыӀумкӀэ ахэр: [[базал мембранэ]], [[эпидермис]], [[кутикулэ]]; [[целулар]] зэтыру зэхэт къуэдер эпидермисыра; адрейхэм селулар яхэмылъу щытхэр, абым яхэтхэр: [[хитин]], [[без]], [[меланин]], [[скелеротин]], [[артроподин]]. Скелеротиныр быдэгъуэ, пкъыгъуэ ириту щыт, мыхьэнэ зытӀущ зэрехьэ — псэушъхьэр ехъумэ, скелет мускулхэри еӀыгъыр; шӀым щыпсо хьэпӀацӀэхэм ядежьи экзоскелетыр къахошъхьэпэ я кӀуэцӀыр имгъушъыкӀыным къихъуму. Экзоскелетыр илъэс милыуан 550 зэӀэбэкӀамэ къэхъуа, и зэфӀэувэныгъэм мыхьэнэ бэуэ хилъхьа [[Адаптациэм и радиациэ|адаптациэ радиациэмрэ]], артроподхэм дунем я пӀэ яубыдамрэ. 

=== Шъхьэр ===

ХьэпӀацӀэхэм я шъхьэр лъэныкъуитху зэгуэхьахэм къахэкӀа. А лъэныныкъуэхэм ящыщу къэнауэ плъытэ хъунухэр: ''[[ПакӀэ (хьэпӀацӀэ)|пакӀэхэр]]'' ({{lang-lat|antennae}}), жэгъу гуэгъуищ — зэмыгуэкӀ жъэгъушъхьэр иэ [[мандибулхэр]] ({{lang-lat|mandibulae}}), жэгъу гуэгъуитӀ зэгуэкӀхэр иэ [[маскилэхэр]] ({{lang-lat|maxillae}}), кӀагъ Ӏупэ ({{lang-lat|labium}}). Жэ зэхэтыкӀэр зытӀущу зэшъхьэщокӀхэр: ''едзэгъухэр'' — хэдзэкъэным, шхын быдэ егъэнтрэхыным тегъэпсыхьахэр. Эволуциэ екӀуэкӀам апхуэдэр жэр шхын псыф къуэдейхэм шъхьэкӀи псэушъхьэ гурэхэм зэрихъуэкӀа, ахэри зэшъхьэщыкӀыу: зым дежь кӀэфыныр ''пхырыугъуэныным'' тегъэпсыхьахэ ([[Гъуанэдэс|гъуанэдэсхэм]], [[аргъуей|аргъуейхэм]] пэмыкӀхэм), адрейхэм дежь я шхэныр пхырыугъуэныным емыпхауэ щыт [[Хьэнтрабгъуэхэр|хьэнтрабгъуэхэм]] хуэду. 

=== Пкъыр ===

Пкъы ({{lang-lat|thorax}}) лъэныкъуищу зэхэт — бгъэпэ ({{lang-lat|prothorax}}), бгъэку ({{lang-lat|mesothorax}}), бгъэкӀэ ({{lang-lat|metathorax}}). Бгъэм лъапэхэр зэрыпытым шъхьэкӀэ Ӏэплъэпкъым и нэхъыжъыгъуэ ешъыр и инагъыр мускулэ зэфӀэувэхэм нэхъ лъэш яшъу. Лъакъуэхэр пкъым и кӀагъыбкӀэ кӀэту щытхэ, куэпӀэхэм итху я нэхъыбэм зэрзэхэтхэр: куэ ({{lang-lat|соха}}), шхужъ ({{lang-lat|trochanter}}), [[кӀэбдз]] ({{lang-lat|femora}}), [[лъэнкӀапэ]] ({{lang-lat|tibia}}), лъапэ ({{lang-lat|tarsus}}).

=== Дамэхэр ===

[[ХьэпӀацӀэхэм я дамэ|ХьэпӀацӀэхэм я дамэхэр]] ({{lang-lat|alae}}) я сурэткӀэ кӀыфэ гукӀыӀум псыгъуабэ къыхэкӀыгъу щытхэ, [[ХуэкӀэ|хуэкӀэхэмрэр]] бгъэ склерит зызэдзэкӀахэмрэ япышъаху. Я нэхъыбэм дамэхэр гуэгъуитӀу щытхэ: япэрытхэмрэ (бгъэкум пытхэр), яужырытхэмрэ (бгъэкӀэм пытхэр). Дамэхэр фэ псыгъу зэфӀэтхэ ({{lang-lat|membrana}}), быдэгъуэ язытыр [[Бзэпс (Ӏэплъэпкъ)|бзэпс]] псыгъуэ ярикӀуэхэра, дамэм и пкъыгъуэ хъуху. Бзэпс «тхыпхъэм» зэхъуэкӀыгъуэ бжыгъэ техуа, бэуэ зэкӀэкӀху иэ бзэпс гуэрэхэр кӀуэду, я лъэныкъуэр зэрахъуэкӀыу, зэхыхьэху иэ пэмыкӀ къехъулъу. Абым пэмыкӀыу дамэм «къумшъхьэфэ» къишту хъуа — дамэм бзэпс и бгъуагъкӀэ хэлъауэ хъуар ипэмкӀэ ехахэ, и меканикэ зэфӀэтыкӀэм лъэшыгъуэрэ [[Аэрэдинамикэ|аэродинамикэ]] езыттэмрэ. Нэхъ куэддыду къумшъэфу зи дамэ хъуахэр [[hymenoptera]]-хэмрэ [[ДамэтӀуанэхэр|дамэтӀуанэхэмрэ]]. ЛӀэужъыгъуэ куэдхэм я зэхъуэкӀыгъуэр пэмыкӀыу хъуа, лъэтэныр псоуэ яужырыт дамэхэм ятуху зызэрахъуэкӀа, я япэрыт дамэхэр быду, Ӏэбжъанафэ дамэтелъ ({{lang-lat|elytrae}} хъуахэ, я яужырыт дамэ къутэгъуафӀэхэр яхъуму щымылъатэм дежь абыхэм якӀэлъху. Бжыгъэм ядежь дамэтелъхэм я бзэпсхэр яфӀэкӀуэда ([[ЦӀывхэр|цӀывхэм]], [[Дермаптерэхэр|дермаптерэхэм]]).

[[Файл:Insect anatomy diagram.svg|500px|thumb|center|ХьэпӀацӀэм и Ӏэплъэпкъыр. '''A''' — шъхьэ '''B''' — пкъы '''C''' — ныбэ; 1. [[ПакӀэ (хьэпӀацӀэ)|пакӀэ]] 2. НэцӀыкӀукӀагъхэр 3. НэцӀыкӀушъхьэхэр 4. [[Нэшхуэ (хьэпӀацӀэ)|нэшхуэ]] 5. [[ШъхьэкумцӀ (хьэпӀацӀэ)|шъхьэкумцӀ]] 6. бгъэпэ 7. тхылъынтхуэ 8. [[къурмакъей]] 9. бгъэку 10. бгъэкӀэ 11. япэрыт дамэ 12. яужырыт дамэ 13. [[КӀапцӀэ (хьэпӀацӀэ)|кӀапцӀэ]] 14. [[Гу (Ӏэплъэпкъ)|гу]] 15. джылалъэ 16. яужырыт кӀэтӀий (кӀэтӀий, куэтэн, анус) 17. [[анус]] 18. [[вагинэ]] 19. ганглиэ абдоминал 20. [[малфигиэ тубулхэр]] 21. Ӏэбжъэнашъхьэ бэгугъэ 22. [[Ӏэбжъэнэ (псэушъхьэ)|Ӏэбжъэн]] 23. лъапэ 24. [[лъэнкӀапэ]] 25. [[кӀэбдз]] 26. [[Артропод лъакъуэ|шхужъ]] 27. [[шхынгъэткӀу апарат]] 28. ганглиэ бгъэ 29. куэ 30. [[Ӏупс гланд]] 31. ганглиэ тэмакъкӀагъ 32. [[жэ]].]]

== Гулъытыгъуэ ==
{{Reflist}}

== ТехьэпӀэхэр ==
* [https://web.archive.org/web/20110106030622/http://entomologia.net/ ХьэпӀацэхэм я дунер] {{Ref-es}}
* [https://web.archive.org/web/20100617064928/http://thales.cica.es/rd/Recursos/rd98/Naturales/05/index1.html Энтомологиэм и псалъапэ]{{Ref-es}}
* [https://web.archive.org/web/20110407220541/http://entomologia.net/diccion1.htm Шъэныгъэм теухуа псалъалъэ]{{Ref-es}}
* [https://web.archive.org/web/20080218062341/http://cienciaforense.com/Entomologia_Forense.htm Ӏэплъэпкъыгъуэ теухуа псалъалъэ]{{Ref-es}}
* [https://web.archive.org/web/20061114232025/http://www.ub.es/dpep/meganeura/meganeura.htm Меганеура, пэсырей лъэхъэнэхэм щыщ хьэпӀацэ]{{Ref-es}}
* [http://www.bio-nica.info/ Bio-nica.info Тропик хьэпӀацэхэм я энтомологиэ]{{Ref-es}}

{{Biology-stub}}

[[Категориэ:ХьэпӀацӀэхэр|ХьэпӀацӀэхэр]]