НапэкӀуэцӀ Республикэ Совет Социал Зэгуэтхэр и япэрей тхыгъэ щытыкӀэм хэплъэн

{{Infobox former country
|цӀэр                         = Республикэ Совет Социал Зэгуэтхэр
|зэрзэджэр                    = {{Lang-ru|Союз Советских Социалистических Республик}}
|статусыр                     = <big>социалe федератив къэрал</big>
|къэрал уэрэд                 = [[Совет Зэгуэтхэм и къэрал уэрэд]]
|нып                          = Flag of the Soviet Union.svg
|ныпым_тепсалъыхь             = [[РССЗ-м и нып]]
|дэмыгъэ                      = Emblem of the Russian SFSR (1978–1991), Emblem of Russia (1991–1992).svg
|дэмыгъэм_тепсалъыхь          = [[РССЗ-и и дэмыгъэ]]
|шӀыпӀэтхыпхъэ                = Map-Flag of the Soviet Union.svg
|инагъыр                      = 250px
|псалъэкӀэтхэ                 = <big>РССЗ-м и шӀыпӀэтхыпхъэ [[1945 гъэм]] еуэ.</big>
|type_before                  = Къэрал хэзылъхьэхэр
|p1                           = РСФСУ
|flag_p1                      = Flag RSFSR 1918.svg
|p2                           = РССУ
|flag_p2                      = Flag of the Byelorussian SSR (1919).svg
|p3                           = РССУ
|flag_p3                      = Flag of the Ukrainian SSR (1923-1927).svg
|p4                           = РСФСКъ
|flag_p4                      = Flag of Transcaucasian SFSR.svg
|щыхалъхьар                   = [[30 дыгъэгъазэ]] [[1922]]
|щыкӀуэдар                    = {{nobr|[[26 дыгъэгъазэ]]}} [[1991]]
|type_after                   = [[Советяужыгъэ|Советхэр зэхэкӀа яуж<br /> къэрал хъуахэр]]<ref>КъэбжэкӀахэр зэгуэт къэралхэм я хэта къуэдейхэра, иджы [[Лъэпкъ Зэгуэтхэр, ЛъЗ|ЛъЗ-м]] хэтхэр. РССЗ-м и лъэужырыт къэралу щытыр [[Урысей|Урысей Федерациэ]]</ref>
|s1                           = Урысей
|flag_s1                      = Flag of Russia 1991-1993.svg
|s2                           = Урысыху
|flag_s2                      = Flag of Belarus (1991-1995).svg
|s3                           = Укрэинэ
|flag_s3                      = Flag of Ukraine.svg
|s4                           = Молдавиэ
|flag_s4                      = Flag of Moldova.svg
|s5                           = Курджы
|flag_s5                      = Flag of Georgia (1990-2004).svg
|s6                           = Ермэлей
|flag_s6                      = Flag of Armenia.svg
|s7                           = Азэрбиджан
|flag_s7                      = Flag of Azerbaijan.svg
|s8                           = Къазахъстэн
|flag_s8                      = Flag_of_Kazakhstan (1992-1996).svg
|s9                           = Узбэчстэн
|flag_s9                      = Flag of Uzbekistan.svg
|s10                          = Тыркумэнстэн
|flag_s10                     = Flag_of_Turkmenistan_1992.png
|s11                          = Къыргъызстэн
|flag_s11                     = Flag of Kyrgyzstan.svg
|s12                          = Таджикстэн
|flag_s12                     = Flag of Tajikistan.svg
|s13                          = Эстониэ
|flag_s13                     = Flag of Estonia.svg
|s14                          = Литоу
|flag_s14                     = Flag of Lithuania 1989-2004.svg
|s15                          = Латвиэ
|flag_s15                     = Flag of Latvia.svg
|гоуидзэ                      = «[[Къэралу хъуам я пролетарийхэр, фызэгухьэ!]]»
|къалэнэхъышъхьэ              = [[Мэзкуу]]
|къалэхэр                     = [[Мэзкуу]], [[Ленинград]], [[Киеу]], [[Ташкент]], [[Баку]], [[Харкоу]], [[Минск]], [[Нижний Новгород|Горкэ]], [[Новосибирск]], [[Екатеринбург|Свердловск]]
|бзэ                          = [[урысыбзэ]] ([[де-факто]])<ref>[[Де-юре]] РССЗ-м [[1990 гъэм]] нэс къэралыбзэ нэхъышъхьэ иӀакъым. Урысыбзэр лэжьыгъэ-шъэныгъэхэм я бзэуэ щыта мыхъумэ. 1990 гъэм малыжъыхьым и 24 РССЗ-м и хабзэмкӀэ «РССЗ-м и лъэпкъхэм я бзэхэр» унафэ къыдегъэкӀ урысыбзэр РССЗ-м и нэхъышъхьэбзу.</ref>
|валутэ                       = [[совет рубл]]
|дэӀэпыкъуэгъу_параметыр      =
|параметырым_хэтыр            =
|и_шӀыпӀэр                    = 22 402 200 км²<ref>ЗэхэкӀыныгъэм идежь 1991 гъэм</ref>
|джылэр                       = 293 047 571 цӀыху.<ref>РССЗ-м и икӀэрей джылэбжыгъэмкӀэ (1989)</ref>
|ӀэнатӀэм_и_хабзэр            = совет республика
|тхьэмадэхэм_я_пӀэр           = Фактическу къэрал тхьэмадэр
|тхьэмадэ1                    = Владимир Ленин
|тхьэмадэ1_и_гъэ              = 1922—1924
|тхьэмадэ2                    = Иосиф Сталин
|тхьэмадэ2_и_гъэ              = 1924—1953
|тхьэмадэ3                    = Никита Хрущёв
|тхьэмадэ3_и_гъэ              = 1953—1964
|тхьэмадэ4                    = Леонид Брежнев
|тхьэмадэ4_и_гъэ              = 1964—1982
|тхьэмадэ5                    = Юрий Андропов
|тхьэмадэ5_и_гъэ              = 1982—1984
|тхьэмадэ6                    = Константин Черненко
|тхьэмадэ6_и_гъэ              = 1984—1985
|тхьэмадэ7                    = Михаил Горбачёв
|тхьэмадэ7_и_гъэ              = 1985—1991
|дин                          = 
|дэӀэпыкъуэгъу_параметыр1     =
|параметыр1_хэтыр             =
|ЗэфӀэувэныгъэ1               =
|Махуэ1                       =
|Гъэ1                         =
|ЗэфӀэувэныгъэ2               =
|Махуэ2                       =
|Гъэ2                         =
|ЗэфӀэувэныгъэ3               =
|Махуэ3                       =
|Гъэ3                         =
|ЗэфӀэувэныгъэ4               =
|Махуэ4                       =
|Гъэ4                         =
|ЗэфӀэувэныгъэ5               =
|Махуэ5                       =
|Гъэ5                         =
|ЗэфӀэувэныгъэ6               =
|Махуэ6                       =
|Гъэ6                         =
|ЗэфӀэувэныгъэ7               =
|Махуэ7                       =
|Ггъэ7                        =
|ЗэфӀэувэныгъэ8               =
|Махуэ8                       =
|Гъэ8                         =
|ЗэфӀэувэныгъэ9               =
|Махуэ9                       =
|Гъэ9                         =
|ЗэфӀэувэныгъэ10              =
|Махуэ10                      =
|Гъэ10                        =
|ЗэфӀэувэныгъэ11              =
|Махуэ11                      =
|Гъэ11                        =
|дэӀэпыкъуэгъу_параметыр2     =
|параметыр2_хэтыр             =
|ипэ                          =
|и1                           =
|и2                           =
|и3                           =
|и4                           =
|и5                           =
|и6                           =
|и7                           =
|яуж                          =
|я1                           =
|я2                           =
|я3                           =
|я4                           =
|я5                           =
|я6                           =
|я7                           =
|тепсалъ                      = <references/>
}}
'''Республикэ Совет Социал Зэгуэтхэр''' ('''Совет Зэгуэтхэр, РССЗ''', {{Lang-ru|Союз Советских Социалистических Республик, Советский Союз, СССР}}) — социал къэрал, [[Урысей империэ|Урысей империэу]] щытам и шӀыпӀэ нэхъыбэм къыхэкӀауэ 1922 гъэм щыкӀэдзауэ 1991 нэгъунэ, къэралышхуитӀым я зы ([[Америкэ Штат Зэгуэтхэр|АШЗ-м]] дэкӀыгъу). Къалэ нэхъышъхьу щытар [[Мэзкуу]].

== Тхыдэ ==
[[Мазае революциэ|Мазае революциэм]] яуж 1917 гъэм пэштыхьыгъэр [[Урысей империэ|Урысей империэм]] хэкӀуэда, ӀэнатӀэр зыубыдахэр буржуаз-демократ КӀэх ӀэнатӀашъхьэ, [[Япэрей дунейпсо зауэ|Дунейпсо зауэм]] къыхэмыкӀа техьэ яуж. А гъэ дыдэм и жэпуэгъуэм Урысейм [[Жэпуэгъуэ револуциэ]] къохъур, ӀэнатӀэм инхэр Ӏохьэ [[Ленин Владимир|Владимир Ленин]] я шъхьэщыту. Къэралым [[Джылэ зауэ]] кӀедзэ, 1922 гъэм нэгъунэ екӀуэкӀа, текӀуахэр а зауэм инхэра.

1922 дыгъэгъазэм и 30 [[Республикэ Совет Федерал Социал Урысей|РСФС Урысейм]], [[Республикэ Совет Социал Урысыху|РСС Урысыхум]], [[Республикэ Совет Социал Хуэхуэлей|РСС Хуэхуэлейм]], [[Республикэ Совет Федерал Социал КъаукъазщӀыбыгъуэ|РСФС КъаукъазщӀыбыгъуэр]] джоуэ зэгуэтыныгъэ тхылъ кӀатхэ, Республикэ Совет Социал Зэгуэтхэу зэхыхьу.

1924 гъэм, [[Ленин Владимир|Владимир Ленин]] дунем ехыжьа яуж къэралым и нэхъышъхьу увыр [[Сталин Иосиф|Иосиф Сталин]]. РССЗ-м «кӀэ эконом политикэ» (КӀЭП) ирагъэкӀуэкӀ, щэхуэн лэжьыгъэм и пӀалъэр зыубыдыфу щыта, ауэ 1930-хэм КӀЭП-ыр хомхомурэ колликтивизациэ къэрукӀэ иригъэкӀуэкӀын кӀедзэ абым пэмыкӀыуи индустирализациэ.

1937 гъэм репрессиэ куэду йокӀуэкӀ [[Сталин Иосиф|Сталиным]] пэщытхэм шъхьэкӀэ, апщыгъуэм [[Дзэ Плъыжь|Дзэ Плъыжьым]] и командир бжыгъэ хэкӀуэдауэ щыта.

1939 гъэм, Молотов-Риббентропп секрет тхылъ пактымкӀэ РССЗ-м [[Лэхьый|Лэхьыйм]] и къуэкӀыпӀэ лъэныкъуэр еубыд - [[Урысыху|Урысыхумрэ]] [[Хуэхуэлей|Хуэхуэлеймрэ]] я къуэхьэпӀэ лъэныкъуэхэр. 1939-1940 гъэхэм [[совет-финн зауэ]], текӀуар абым РССЗ-ра, [[Крел къэрал|Карелейм]] и ныкъуэр апщыгъуэми еубыд. 1940 гъэм РССЗ-м балтикэ къэрал - [[Латвиэ]], [[Литоу]], [[Эстониэ]] джоуэ еубыд, абым пэмыкӀыу [[Румыниэ|Румыным]] хэта [[Бессарабей|Бессарабейри]] еубыд.

{{Main|Къэралыгъуэ зауэшхуэ}}

1941 бадзэуэгъуэм и 22 Джэрмэн нацист дзэм и къытеуэнымкӀэ Къэралыгъуэ зауэшхуэр кӀедзэ. Джэрманыдзэр псынкӀыу хэкӀт къэралым [[Мэзкуу]] бгъэдыхьу, ауэ къагъэувэӀа хъуа. [[Сталингад зауэ|Сталинград зауэмрэ]] [[Курск зауэ|Курск зауэмрэ]] яуж совет дзэхэр текӀуэн кӀадза, къуэхьэпӀэмкӀэ хэкӀху. 1945 нэкъыгъэм и 9 Къэралыгъуэ зауэшхуэр иуха РССЗ-р текӀуауэ. 1945 и шышъхьэӀум РССЗ-р зауэм хохьэ [[Япон|Японым]] пэувауэ. 

Къэралыгъуэ зауэшхуэм цӀыху бжыгъэ зымыӀэ, мылъку бжыгъэ зымыӀэ хэкӀуэда РССЗ-м. Зауэ нэужым къэралым и зэфӀэувэгъэжьыным пыхьа ису хъуар.

1953 гъэм и гъатхэпэм [[Сталин Иосиф|Сталин]] дунем йохыжь, ӀэнатӀэ убыдыным шъхьэкӀэ ныкъуэкъуэгъу екӀуэкӀам яуж къэралым и тхьэмаду [[Хрущов Никита|Никита Хрущов]] тохьэ. Абы и ӀэнатӀэкӀэ 1956 гъэм XX [[Совет Зэгуэтым и Коммунист партиэ|СЗКП]]-м иригъэжьа компаниэ «Сталин култым и къэгъэшъэнымрэ» репрессиэ лъэпкъ яшъахэри реабилитациэ ишъыжьа. 

1964 гъэм ӀэнатӀэм Ӏухьэр [[Брежнев Леонид|Леонид Брежнев]]. Брежнев щытета зэманым траӀуар «Стагнациэ лъэхъэнэ». [[Брежнев Леонид|Брежнев]] дунем ехыжьа яуж къэралым и тхьэмаду [[Андропов Юрий|Юрий Андропов]] тохьэ мыкуэду тет а пӀэм (1982-1984) яуж [[Черкенко Константин|Константин Черненко]] (1984-1985).

1985 гъэм [[Комитет Централ Совет Зэгуэтым и Коммунист партиэ|КЦ СЗКП]]-м и тхьэмаду техьэр [[Горбачов Михаил|Михаил Горбачов]]. РССЗ-м «[[перестройка]]» (реструктуризациэ) къожьэ.

1991 гъэм дыгъэгъазэм и 25, [[Беловежиэ мэз|Беловежиэ мэзым]] президентхэм [[Урысей|Урысейм]] ([[Елцин Борис|Борис Елцин]]), [[Урысыху|Урысыхум]] ([[Шушкевич Станислав|Станислав Шушкевич]]), [[Хуэхуэлей|Хуэхуэлейм]] ([[Кучма Леонид|Леонид Кучма]]) зэгуэтыныгъэ тхылъыр дэнонсиациэ яшъри РССЗ абымкӀэ еух и гъашъэр.

== Къэрал-политикэ зэхэтыкӀэр ==
{{Main|Совет Зэгуэтхэм я къэрал-политикэ зэхэтыкӀэр}}

РССЗ-м и тхыдэм контитуциищ иӀа - 1924, 1936, 1977 гъэхэм тхауэ.

1977 гъэм и конституциэмкӀэ, къэралым и ӀэнатӀэр джылэм еуэ къиӀуатэт.

Советхэм я къэрал зэхэтыкӀэм къидэтэкъым ӀэнатӀэ гуэчыныр. ХабзэдэгъэкӀ ӀэнатӀэр ([[РССЗ-м и Нэхъышъхьэ Хасэ]]) хабзэгъэзанкӀэмрэ мэхьчэмэ ӀэнатӀэмрэ яшъхьэщытт.

ФоктымкӀэ, къэралым и ӀэнатӀэр зыӀэкӀэлътэр [[Совет Зэгуэтхэм я Коммунист Партиэ|Совет Зэгуэтхэм я Коммунист Партиэм]] (СЗКП).

Къэралым и ӀэнатӀэ нэхъышъхьэ лэжьыгъу щытар [[Джылэ депутат я Зэхуэс|джылэ депутатхэм я Зэхуэс]], илъэсищкӀэ хахтэр. [[Джылэ депутат я Зэхуэс|Джылэ депутат Зэхуэсыр]] хэзыхтэр [[РССЗ-м и Нэхъышъхьэ Хасэ|Нэхъышъхьэ Хасэ]].

ХабзэгъэзанкӀэ Ӏэнатэр министр 40 зэхэтт.

Къыгуэтхэмрэ автоном республикэхэмрэ езыхэм я партиэ лэжьыгъэхэр яӀэт.

1990-1991 гъэхэм пӀэ Призедент РССЗ джоуэ щыӀа.

== АдминистрациэкӀэ гуэшыгъуэр ==
{{Main|Совет зэгуэтхэм я администрациэ гуэшыгъуэр}}
Совет Зэгуэтхэм я шӀыпӀэр республикэ совет социалхэм (РСС) яуэ гуэшауэ щытт. Я бжыгъэм зэрихъуэк ыу щытт 4 къыщыкӀэдзауэ (1924 гъэм, щыхалъхьэм) 16 нэгъунэ (1940 гъэм). Совет Зэгуэтхэм я хэкӀуэдэжьыным идежь хэтар 15 республикэ.

Езы республикхэми кӀуэцӀ гуэшыгъуэ яӀэт: республикэ автоном совет социал (РАСС), овтоном област, автоном край, автоном округ, област, край, къалэ сойузым и къэлъытэгъу джоуэ.

{| class="wikitable" style="margin:auto;"
|-
!<small>Шыпэтхыпхъэм </br>зэрхэт</small>
!Нып
!Республикэ
!Къалэ </br>нэхъышъхьэ
!rowspan="16" | [[Файл:USSR Republics Numbered Alphabetically in russian.png|300px]]</br>РССЗ-м и администрациэ гуэшыгъуэр 1991 гъэмкӀэ
|-
|1
|[[Файл:Flag of Azerbaijan SSR.svg|50px]]
|[[Азэрбиджан РСС]]
|[[Баку]]
|-
|2
|[[Файл:Flag of Armenian SSR.svg|50px]]
|[[Ермэлей РСС]]
|[[Еруан]]
|-
|3
|[[Файл:Flag of Byelorussian SSR.svg|50px]]
|[[Урысыху РСС]]
|[[Минск]]
|-
|4
|[[Файл:Flag of Georgian SSR.svg|50px]]
|[[Курджей РСС]]
|[[Тбилиси]]
|-
|5
|[[Файл:Flag of Kazakh SSR.svg|50px]]
|[[Къэзахъ РСС]]
|[[Алма-Ата]]
|-
|6
|[[Файл:Flag of Kyrgyz SSR.svg|50px]]
|[[Къыргъыз РСС]]
|[[Фрунзе]]
|-
|7
|[[Файл:Flag of Latvian SSR.svg|50px]]
|[[Латвиэ РСС]]
|[[Рига]]
|-
|8
|[[Файл:Flag of Lithuanian SSR.svg|50px]]
|[[Литоу РСС]]
|[[Вилнус]]
|-
|9
|[[Файл:Flag of Moldavian SSR.svg|50px]]
|[[Молдавиэ РСС]]
|[[Кишинеу]]
|-
|10
|[[Файл:Flag of Russian SFSR.svg|50px]]
|[[Урысей РСФС]]
|[[Мэзкуу]]
|-
|11
|[[Файл:Flag of Tajik SSR.svg|50px]]
|[[Таджыку РСС]]
|[[Душанбэ]]
|-
|12
|[[Файл:Flag of Turkmen SSR.svg|50px]]
|[[Тыркумэн РСС]]
|[[Ашхабад]]
|-
|13
|[[Файл:Flag of the Uzbek SSR.svg|50px]]
|[[Убэч РСС|Узбэч РСС]]
|[[Ташкент]]
|-
|14
|[[Файл:Flag of Ukrainian SSR.svg|50px]]
|[[Хуэхуэлей РСС]]
|[[Киеу]]
|-
|15
|[[Файл:Flag of Estonian SSR.svg|50px]]
|[[Эстониэ РСС]]
|[[Таллин]]
|}

== Экономикэр ==
[[Файл:SUR 100 1961 obverse.jpg|thumb|right|Совет зэгуэтхэм я ахъшэ - совет рубл 100, 1961 гъэм щыщу]]
{{Main|Совет Зэгуэтхэм я Экономикэр}}
1990 гъэм РССЗ-м и экономикэр дунем и еӀтуанэт ([[Америкэ Штат Зэгуэтхэр|АШЗ-м]] яуж) дунем и 1/5 лъэжьыгъэр къыдигъэкӀт. Советхэм я экономикэр плану щытт. РССЗ-м и тхыдэмкӀэ «илъэситху» пшъыкӀутӀ иӀэуэ щыта - [[джылэ лэжьыгъэ илъэситхукӀэ къэӀэтыным и план]].

Джылэ лэжьыгъэм и нэхъ зыпылътэр - [[дуней мылъку]] ([[фӀэмыкӀ]], пэмыкӀ джоуэ), [[хьэлъэ индустиэ]] ([[жыр]], [[чугун]]), [[электроэнегиэ]], [[металургиэ]] ([[гъущӀ]], метал къуэлэнхэр), [[Петрол лъэжьыгъэ|петрол лэжьыгъэ]] ([[фадэгын]], [[гас]]), химиэ лъэжьыгъэ, прибор лъэжьыгъэ, машинэ лэжьыгъэ пэмыкӀхэр джоуэ.

== Джылэр ==
{{Main|Совет Зэгуэтхэм я джылэр}}
[[Файл:USSR Ethnic Groups 1974.jpg|thumb|right|РССЗ-м и этно-шӀыпӀэтхыпхъэр, 1974 гъэмкӀэ]]


1989 гъэмкӀэ РССЗ-м и джылэ бжыгъэр 286 717 млн. цӀыху хъут. Лъэпкъ нэхъ инхэр (милыуаным зы бжыгъэ фӀэкӀ, 1989 гъэ):

# [[Урысхэр]] - 145 155 489 (50,8 %)
# [[Украинхэр]] - 44 186 006 (15,46 %)
# [[Узбэчхэр]] - 16 697 825 (5, 84 %)
# [[Урысыхухэр]] - 10 036 251 (3,51 %)
# [[Къэзахъхэр]] - 8 135 818 (2,85 %)
# [[Азэрбиджанхэр]] - 6 770 403 (2,37 %)
# [[Къэзанхэр]] - 6 648 760 (2,33 %)
# [[Ермэлыхэр]] - 4 623 232 (1,62 %)
# [[Таджыкухэр]] - 4 215 372 (1,48 %)
# [[Курджыхэр]] - 3 981 045 (1,39 %)
# [[Молдавхэр]] - 3 352 352 (1,17 %)
# [[Литоухэр]] - 3 067 390 (1,07 %)
# [[Тыркумэнхэр]] - 2 728 965 (0,96 %)
# [[Къыргъызхэр]] - 2 528 946 (0,89 %)
# [[Джэрмэнхэр]] - 2 038 603 (0,71 %)
# [[Чувашхэр]] - 1 842 347 (0,64 %)
# [[Латвийхэр]] - 1 458 986 (0,51 %)
# [[Башкырхэр]] - 1 449 157 (0, 51 %)
# [[Джуртхэр]] - 1 378 344 (0,48 %)
# [[Мордвахэр]] - 1 153 987 (0,4 %)
# [[Полакхэр]] - 1 126 334 (0,39 %)
# [[Эстонхэр]] - 1 026 649 (0,36 %)

== Дзэхэр ==
{{Main|Совет Зэгуэтхэм я Дзэхэр}}
[[Файл:Za Rodinu.jpg|thumb|right|Танк Т-34-85, ракетэ Р-9-мрэ]]
КонституциэмкӀэ Дзэ Ӏыгъыныр зтеухуатэр къэрал хъумэным шъхьэкӀэрэ социализм зэфӀэгъувэнымрэ. 1946 гъэм нэгъунэ цӀэуэ зэрихьэр [[Лэжьыгъэ-ЛъхукъуэлӀ Аримэ Плъыжь]] (ЛЛъАП), 1946 щыкӀэдзауэ 1991 нэгъунэ [[Советхэм я Ариэ|Советхэм я Армиэу]] щыта (СА). [[Советхэм я Ариэ|СА]] и бжыгъэр 1991 гъэм зэрыхъутэр 2 800 мин цӀыху. Армиэр щыуэ гуэчт - [[ЩӀызекӀуэдзэ]], [[Уэгу-зауэдзэ]], [[Хыдзэ]] джоуэ, абым пэмыӀыуи дзэ лӀэужъыгъуэ гуэрэхэр, къэбжэкӀахэм я хуэмыду икӀи я хэмыхьу.

== ТехьэпӀэхэр ==
{{Commons|Category:Soviet Union}}
* РССЗ-м и конституциэ:
** [http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/cnst1924.htm 1924 гъ.]
** [http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/cnst1936.htm 1936 гъ.]
** [http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/cnst1977.htm 1977 гъ.]
* [https://web.archive.org/web/20090202151905/http://ussr.km.ru/ РССЗ-м тепсэлъыхь сайт — USSR.KM.RU]
* [https://web.archive.org/web/20200804052749/http://www.praviteli.org/ Урысеймрэ Совет Зэгуэтхэмрэ я тхьэмадэхэр, биографиэ-хронологиэ щӀэупщӀэгъалъэ]
* [http://www.sovmusic.ru/ Совет макъамэхэр]
* [https://web.archive.org/web/20100219193950/http://www.cccp-tv.ru/ CCCP TV: Советхэм я ТВ-м и ӀухьэпӀэ] — Советхэм я ТВ нэтынхэм я зэхуэхьэсыныгъэ 1952 щыкӀэдзауэ 1991 гъэм нэгъунэ.
* [http://souz.info/ SouzInfo — библиотекэ политикэ тхыгъэхэмрэ аудиодокументхэмрэ]

== ХъыбарыщӀэ гупшысыгъэхэр ==
* [http://archive.is/20121225061416/geta1.narod.ru/INTERS/NISTOR/ISTORIYA.HTM ТхыдэкӀэр зэрыслъагъумкӀэ]
* ''[[Семёнов, Юрий Иванович|Юрий Семёнов]].'' [http://scepsis.ru/library/id_128.html «Урысей: ХХ лъэхъэнэм къышъышъар»]
* [https://web.archive.org/web/20130615232822/http://noogen.2084.ru/zametki.htm «Хамэ гулъытэгъуэхэр» (Зытхам и цӀэр хэшъэкӀыгъыншэ)]
* ''[[Боффа, Джузеппе]].'' [http://www.scepsis.ru/library/id_809.html «РССЗ-м къыщыкӀэдзауэ Урысейм нэгъунэ. Кризис мыухам и тхыдэ. 1964—1994»]
* ''[[Грэхэм, Лорен|Лорен Грэхэм]].'' [http://scepsis.ru/library/id_666.html «Шъэныгъэрэ философиэрэ цӀыху шэным и шъэныгъэ Совет Зэгуэтхэм»]
* Тхылъхэм къахэха тхыгъэхэр сайтым щыщ «[http://scepsis.ru/tags/id_112.html Скепсис]»
** [http://scepsis.ru/tags/id_112.html РССЗ-м и тхыдэ (1917—1991)]
** [http://scepsis.ru/tags/id_154.html Совет Урысейм и тхыдэ 20 гъэхэм.]
* [https://web.archive.org/web/20080408132601/http://www.ib.hu-berlin.de/~pbruhn/russgus.htm RussGUS] мыр регион шъэныгъэ зэхэлъхьа, джэрмэныбзэкӀэ къыдагъэкӀа библиографиэ хъыбархэр зыхэлъ, Урысейм, РССЗ-м, Совет лъэужъыгъэм теухуауэ зиӀэ псалъэхэр.
* [http://www.cccp-here.blogspot.com РССЗ-м и псэукӀэм теухуа напэкӀуэцӀ, мылъку Ӏамэ-псымэхэм я тепсэлъыхь]
* [http://www.sovunion.info РССЗ-р 1920-хэ 1930-хэ гъэхэм]
* [http://www.sovworld.ru/ Совет Зэгуэтхэм и къалэхэм я сурэт, пэмыкӀ къэралхэми я 1940-хэ — 1980-хэ гъэхэм]
* [https://web.archive.org/web/20131114044555/http://www.soviethistory.ru/sovhist/ РССЗ-м и тхыдэ] — www.soviethistory.ru
* [https://web.archive.org/web/20180330020353/http://happynation.su/ Совет зэгуэтхэр: лъэпкъ махуэ] носталгием теухуа сайт РССЗ-м и псэукӀэмкӀэ.

{{Russia-stub}}

[[Категориэ:Тхыдэ]]