НапэкӀуэцӀ Амфибиэхэр и япэрей тхыгъэ щытыкӀэм хэплъэн

{{taxobox
 | name         = Амфибиэхэр
 | image file   = Amphibia.png
 | image descr  = 
 | superregnum = [[Эукариотхэр|Эукариотхэр]]
 | regnum       = Псэушъхьэхэр
 | subregnum = [[Эуметазойхэр|Эуметазойхэр]]
 | superphylum = [[Deuterostomia|Deuterostomia]]
 | phylum       = [[Кордэхэр|Кордэхэр]]
 | subphylum    = [[ДжабэрыӀэхэр|ДжабэрыӀэхэр]]
 | infraphylum = [[Gnathostomata|Gnathostomata]]
 | superclassis = [[ЛъакъуиплӀхэр|ЛъакъуиплӀхэр]]
 | classis      = Амфибиэхэр
 | children     = 
* [[Ихтиостегилхэр]] (''Ichthyostegalia'') 
[[Лисамфибиэхэр]] (''Lissamphibia'') 
* [[КӀапэншэхэр]] (''Anura'') 
* [[Лъакъуэншэхэр|Лакъуэншэхэр]] (''Gymnophiona'') 
* [[Уроделахэр]] (''Urodela'') 
† [[Батрахозаурхэр]] (''Batrachosauria'')
* [[Сеймуриаморфхэр]] (''Seymouriamorpha'')
* [[Антракозаурхэр]] (''Anthracosauria'')
† [[Лабиринтодонтхэр]] (''Labyrinthodontia'')
* [[Темноспондилхэр]] (''Temnospondyli'')
† [[Джабэпсыгъуэхэр]] (''Lepospondyli'')
* [[Acherontiscidae]]
* [[Adelospondyli]] 
* [[Aïstopoda]]
* [[Lysorophia]] 
* [[Microsauria]]
* [[Nectridea]] 
 | ordo         = 
 | subordo      = 
 | familia      = 
 | genus        = 
 | species      = 
 | latin        = {{Btname|Amphibia}}  
 | wikispecies  = Amphibia
 | commons      = Amphibia
 | itis         = 173420
 | ncbi         = 8292
 | range map    = All species with legend.jpg
 | range legend = Амфибиэхэм я шӀыпӀэтхыпхъэ,<br />лӀэужъыгъэ исхэм я бжыгъэр гъэлъэгъуауэ.
}}
'''Амфи́биэхэр''' ({{lang-lat|Amphibia}}) — [[ДжабэрыӀэхэр|джабэрыӀэ]] псэушъхьэ [[ЛъакъуиплӀхэр|лъакъуиплӀхэм]] ящыщ.

== Нэхъышъхьэ тепсэлъыхьыгъуэр ==

Амфибиэ гупыр шӀым щыпсо [[ДжабэрыӀэхэр|джабэрыӀэхэм]] я нэхъ примитивхэм ящыщхэ, шӀым тесхэмрэ псым хэс [[Псэушъхьэхэр|псэушъхьэхэм]] я зэхуакум итху. ЛӀэужъыгъу зэрзэхэкӀхэр 6, 400 хуэдиз<ref>[http://research.amnh.org/herpetology/amphibia/ Amphibian Species of the World] Амфибиэхэм я хъыбарылъэ. Darrel Frost and The American Museum of Natural History{{Ref-en}}</ref>.

Амфибиэхэм я фэр цӀанлъу, пӀакӀыу щыт, хуэлъытэгъуэ бышъмэ псымрэ гасхэмрэ тынчу пхыригъэкӀыу. Я [[фэ (Ӏэплъэпкъ)|фэр]] псэушъхьэ джабэрыӀэпсом ям хуэду щыт [[Эпидермис|эпидермисымрэ]] — куэду зэхэлъу къыхэкӀыу, езы фэрмрэ — [[кориум]]. 

Къумшъхьэхэр я Ӏэплъэпкъым щыуэ зэхэгъэкӀа — шъхьэ, пкъы, кӀапэ (зиӀэхэм), Ӏэхъуамбитху зыпыт лъапэхэр джоуэ. Къумшъхьэпкъыр лъэныкъуэ зэрзэхэкӀыр:
* Зэндэгъуэм пыт къумшъэпкъ ([[Тхы (Ӏэплъэпкъ)|тхы]]);
* Шъхьэм и къумшъхьэ ([[шхьэкъумшъхьэ]]);
* Лъапэхэм я къумшъхьэхэр.

Ӏэплъэпкъым и лыпцӀэхэр тӀууэ зэхокӀхэр: пкъым и лыпцӀэхэр, лъапэхэм я лыпцӀэхэр джоуэ. 

Жьы зечэным Ӏэплъэпкъым щыщу хэтхэр:
* [[Тхьэмбылхэр]];
* Фэмрэ жэкӀуэцӀым хэт цӀанлъэмрэ;

Лъынтхуэгъуэр я зэхэтыкӀэр «зэтеубыдауэ» щыт, [[Гу (Ӏэплъэпкъ)|гур]] шъхьищу зэфӀэт, шхьэм [[Лъы|лъыр]] зэхэлъаду. Я кӀыфэм и хуэбагъым зызэрихъуэкӀыу щыт, дуней здещыӀэм и хуэбагъым хуэлъытауэ.

[[Лъынтхуэ|Лъынтхуэхэр]]:

* Фэ-тхьэмбыл лъынтхуэхэр (лъынтхуэхэмкӀэ [[фэ (Ӏэплъэпкъ)|фэмрэ]] [[Тхьэмбылхэр|тхьэмбылхэмрэ]] лыр ехур);
* [[Пщэлъынтхуэ|Пшъэлъынтхуэхэр]] (шъхьэкӀуэцӀым лъыр яхур);
* [[Аортэ]] къурачэхэр — лъы зэхэту щытыр Ӏэплъэпкъым и пэмыкӀ лъэныкъуэхэм хуаху.

[[ШхынгъэткӀу]]

Амфибиу хъуам я шхыну щытыр псэушъхьэ къуэдейхэра. ЖэкӀуэцӀым и лъэгум [[Бзэгу|бзэгур]] ит. КӀапэншэхэм яде ар жьэпхъэбгъу кӀагъым и пэмкӀэ кӀэрыубыдауэ щыт, [[хьэпӀацӀэхэр]] щаубыдкӀэ бзэгур къырадзыр жэм, и кӀапэм иубыдыр кӀэрыпкӀыу. 

ЖэкӀуэцӀым Ӏупс [[Гландэ|гландэхэр]] Ӏохьэ, абыхэм я зэхэлъыкӀэр шхынгъэткӀугъэ [[Ферментхэр|ферментыншу]] щыт. ЖэкӀуэцӀым йокӀри шхыныр [[НыбэлынцӀ|ныбэлынцӀымкӀэ]] [[КӀапцӀэ|кӀапцӀэм]] накӀуэр, абым яуж [[ТӀуанэ кӀэтӀий|тӀуанэ кӀэтӀим]] ({{lang-lat|duodénum}}) носыр. Абдем дежь [[ТхьэмкӀыгъу|тхьэмкӀыгъумрэ]] [[Панкрэа|панкрэамрэ]] ({{lang-lat|pancreas}}) я хэжыпӀэхэр пыт. ШхынгъэткӀуныр кӀапцӀэмрэ тӀаунэ кӀэтӀиймрэ щокӀуэкӀ. [[КӀэтӀий зэв|КӀэтӀий зэвыр]] [[Куэтэн|куэтэным]] хохьэ, ар бгъуэ хъууэ [[клоакэ]] мэхъужь. 

== Гъашъэ екӀуэкӀыгъэр ==
[[Файл:Metamorphosis frog Meyers.png|left|thumb|200px|Амфибиэхэм щыщ зы лӀэужъыгъуэм и гъашъэр зэрекӀуэкӀ]]
Амфибиэхэм я гъашъэр зыужьыгъуиплӀу зэхокӀыр: [[джэдыкӀэ]], [[хупс]], [[метаморфозис]] зэманыгъуэ, [[имаго]]. 

Амфибиэхэм я джэдыкӀэхэр бжъэжъейхэм ям хуэдуи фэ быдэ псы пхэзмырыгъэкӀ яӀэкъым. ДжэдыкӀэм хупсыр иришъэн шъхьэкӀэ счыгъуи псыфу щытын хуэй. Амфибиэхэм я нэхъыбэм я джэдыкӀэхэр псыӀудзэхэм халъхьэ, ауэ апхуэду зымышъхэри щыӀэ: [[Цецилиида|цецилиидахэр]], [[Амфиума]] хьэндыркъуакъуэр, [[Саламандрэшхуэ|саламандрэшхуэхэр]] пэмыкӀхэр амфибиэхэм джоуэ я джэдыкӀэхэр шӀым щагъэтӀылъ. Апхуэдэм дежьи джэдыкӀэхэр псыфу счыгъуи щытын хуэйхэ, апым пылъхэр псэушъхьэ зыгъэтылъахэра. ЛӀэужъыгъуэ джэдыкӀэхэр я кӀыфэм телъу зезыхьи щыӀэхэ: хьэндрыкъуакъуэ лъхуэнпӀэным джэдыкӀэхэр и ныбэм кӀэрылъу зэрехьэ, [[алитес]] ({{lang-lat|Alytes}}) хъум джэдыкӀэ псэуэ зэрыдзахэр и лъапэм ечэкӀауэ къырехьэкӀхэ<ref>[https://web.archive.org/web/20111129153249/http://zooclub.ru/amfib/5-2.shtml Псым кӀыщыщхэр сыт?]{{Ref-ru}}</ref>. 

ДжэдыкӀэхэм хупсхэр къокӀхэ, псым хэсху, щыпсоху. Я сурэткӀэ хупсхэр бжъэжъейхэм яхьчу щытхэ: лъапэ япытхэкъым, жьыр [[Бранкиа|бранкиэхэмкӀэ]] ячу (япэ кӀышъэ ябгъухэмкӀэ тетхэр, яужым якӀуэц хъууэ); я гур шъхьитӀу щыт, лъырыжэр зы хъуреягъкӀэ ирикӀу.

[[Метаморфозис|Метаморфозисыр]] къащехъулӀэм дежь хупсхэр [[имаго]] мэхъухэ, шӀым щыпсоун кӀадзу. КӀапэншэ амфибиэхэм я метаморфозисыр кӀэху йокӀуэкӀыр примитив [[Саламанрэхэр|саламандрэхэмрэ]] амфибиэ лъапэншэхэмрэ ялъытамэ, абыхэм яр кӀыхь Ӏэуэ мэхъур<ref name="rusbiolog">[https://web.archive.org/web/20130615005217/http://www.rusbiolog.ru/2008/01/24/kak-zemnovodnye-uchilis-prevrashhatsja.html Амфибиэхэм зызэрахъуэкӀын зызэрагъэсар]{{Ref-ru}}</ref>.

== Амфибиэхэм я псэукӀэр ==

Я нэхъыбэм гъашъэхэр псыфыпӀэхэм дежь щокӀуэкӀыр, шӀы тесынымрэ псы хэсынымрэ зэдагъакӀу, ауэ псы къуэдем хэсу зэрщыӀэхэм хуэдууи шӀым тес къуэдейхэри щыӀэхэ (жыгхэм). ШӀым щыпсоуным амфибиэхэр зэрхуэмыгъэпсам шъхьэкӀэ я псоукӀэм зэхъуэкӀыгъэшхуэхэр яӀэ дуней къэхъугъэхэм япхауэ. Амфибиэхэр [[Жей (псэушъхьэ)|жеин]] кӀыхьым хохьэфхэ зэманыгъэ къамызэгъ къахъулъэмэ (шӀэӀэ, уэгъу къеуэмэ). ЛӀэужъыгъуэ гуэрэхэм джэщ псоукӀэр махуэкӀэ зэрахъуэкӀыфыну джэщхэр шӀыӀэ хъумэ. Амфибиэхэр щыпсоуфхэр дуней здыхэсыр хуабу щыт къуэдеймэ. Температурэ +7 — +8&nbsp;°C дежь лӀэужъыгъуэхэм я нэхъыбэхэр мэудэрэшхъуэхэ, −2&nbsp;°C — хокӀуадэхэ. Амфибиэ гуэрэхэм зырагъэсауэ шӀэӀэгъуэ кӀыхьхэри, уэгъу гугъхьэри яхьыфыр, абым пэмыкӀыу Ӏэплъэпкъым яфӀэкӀуэда лъэныкъуэ гуэрэхэри [[регенерациэ]] яшъыжьыфыр. 

Иджырей амфибиу хъуар [[имаго]] щыхъухэм дежь [[ЩакӀуэхэр|шъакӀуэхэм]] ящыщхэ, яшххэр псэушъхьэ цӀыкӀухэр: [[ХьэпӀацӀэхэр|хьэпӀацӀэхэмрэ]] [[Джабэрыншэхэр|джабэрыншэхэмрэ]], куэду [[Канибализым|канибылизыми]] къохъур. 

== Классификациэр ==

Иджырей амфибиэхэр лъэпкъищу зэхокӀхэ:

* [[КӀапэншэхэр]] ([[хьэндыркъуакъуэхэр]]) — лӀэужъыгъуэ 2, 100 хуэдиз.
* [[Уроделахэр]] ({{lang-lat| Urodela иэ Caudata}} ([[саламандрэхэр]], [[тритурусхэр]] пэмык хэр) — лӀэужъыгъуэ 280 хуэдиз.
* [[Лъапэншэхэр]], зы унагъуэ закъуэ [[Цецилиида|цецилиидахэр]] — лӀэужъыгъуэ 60 хуэдиз.

== Гулъытыгъуэ ==

{{Reflist}}

== ТехьэпӀэхэр ==
* [http://www.savethefrogs.com/ Хьэндыркъуакъуэхэр фыхъумэ!] {{Ref-en}}
* [http://www.amphibians.org/ АмфибиэхэмкӀэ Ӏэзэгъуэ гуп] {{Ref-en}}
* [http://research.amnh.org/herpetology/amphibia/index.php Amphibian Species of the World.] Дарел Фрост зэхигъува тхылъ амфибиэ лӀэужъыгъуэхэм я зэфӀэтыкӀэмкӀэ {{Ref-en}}
{{Biology-stub}}

[[Категориэ:Амфибиэхэр|Амфибиэхэр]]