НапэкӀуэцӀ Адыгэхэр и япэрей тхыгъэ щытыкӀэм хэплъэн

{{Ethnic group
|цӀэр           = Адыгэхэр
|сурэтыр        = Circassian flag.svg
|инагъыр        = 250
|псалъэкӀэтхэр  = Адыгэ лъэпкъым и нып
|зэрзэджэжьхэр  = 
|бжыгъэр        = милуан 3 хуэдиз
|здэпсохэр      = 
{{Тыркуей и нып}} [[Тыркуей]] 1 378 000 <ref name=autogenerated2>{{cite web|url=http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=TU|title=Turkey - People Groups. Adyghe and Kabardian // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission}}</ref><br />
{{Урысей и нып}} [[Урысей]]<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Национальный состав России]</ref> <ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol4/pub-04-01.pdf Т. 4. — Табл. 1. Национальный состав населения]</ref> <ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol4/pub-04-01.xlsx Всероссийская перепись населения 2010 г.]</ref><br />
* {{Къэбэрдей-Балъкъэр и нып}} [[Къэбэрдей-Балъкъэр]]: 493 467 (2010 г.) <ref>{{cite web|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls|title=Всероссийская перепись населения 2010 г.}}</ref>; 
* {{Адыгэ Республикэ и нып}} [[Адыгэ Республикэ]]: 110 229 (2010 г.) 
* {{Къэрэшей-Шэрджэс и нып}}[[Къэрэшей-Шэрджэс]]: 57 427 (2010 г.) 
* {{Краснодар щӀыгу и нып}}[[Краснодар щӀыгу]]: 24 061 (2010 г.)
* {{Ставропол щӀыгу и нып}}[[Ставропол щӀыгу]]: 10 574 (2010 г.) 
* {{Мэзкуу и нып}} [[Мэзкуу]]: 5 374 (2010 г.)
{{Йордан и нып}} [[Йордан]] 180 000 <ref>{{cite web|url=http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=JO|title=Jordan - People Groups. Adyghe and Kabardian}}</ref><br /> 
{{Шам и нып}} [[Шам]] 75 000 <ref>{{cite web|url=http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=SY|title=Syria - People Groups. Adyghe and Kabardian}}</ref><br /> 
{{Ливиэ и нып}} [[Ливиэ]] 35 000 <br /> 
{{Ирак и нып}} [[Ирак]] 34 000 <ref>{{cite web|url=http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=IZ|title=Iraq - People Groups. Adyghe}}</ref><br /> 
{{Сауд Хьэрыпей и нып}} [[Сауд Хьэрыпей]] 23 000 <ref>{{cite web|url=http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=SA|title=Saudi Arabia - People Groups. Kabardian}}</ref><br /> 
{{Джэрмэн и нып}} [[Джэрмэн]] 15 000 <ref>{{cite web|url=http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=GM|title=Germany - People Groups. Kabardian}}</ref><br />  
{{Мысыр и нып}} [[Мысыр]] 12 000 <ref>{{cite web|url=http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=EG|title=Egypt - People Groups. Adyghe}}</ref><br /> 
{{Исраел и нып}} [[Исраел]] 4 000 <ref>{{cite web|url=http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=IS|title=Israel - People Groups. Adyghe}}</ref><br /> 
{{АШЗ и нып}} [[АШЗ]] 7 100 <ref>{{cite web|url=http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=US|title=USA - People Groups. Adyghe and Kabardian}}</ref><br /> 
{{Палестинэ и нып}} [[Палестинэ]] 3 900 <ref>{{cite web|url=http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=WE|title=West Bank/Gaza - People Groups. Adyghe}}</ref><br /> 
{{Сербиэ и нып}} [[Сербиэ]] 2 800 <ref>{{cite web|url=http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=RI|title=Serbia - People Groups. Adyghe}}</ref><br /> 
{{Узбэчыстэн и нып}} [[Узбэчысэтэн]] 1 600 <ref>{{cite web|url=http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=UZ|title=Uzbekistan - People Groups. Adyghe and Kabardian}}</ref><br />                                  
{{Украинэ и нып}} [[Украинэ]] 1 100 <ref>{{cite web|url=http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=UP|title=Ukrain - People Groups. Adyghe and Kabardian}}</ref><br />                                   
{{Аустралиэ и нып}} [[Аустралиэ]] 1 000 <br />         
|дунем къытенэжьакъым = 
|арх            = 
|бзэр           = [[Адыгэбзэ|Адыгэбзэ]]
|диныр          = [[Ислъам|Мыслымэныгъэ]], мащӀэу [[чристэныгъэ]] 
|расэр          = еуропеойдхэ
|зыхэхьэр       = 
|Ӏыхьлыгъуэхэр  = [[абазэхэр]] <br />[[азгъэхэр]]                                                       
|хэтхэр         = 
|къызхэкӀар     = 
|Commons        = Adyghe
}}

'''Адыгэхэр''' — [[Къаукъаз|Къаукъазым]] и зы лъэпкъ, [[Урысей|Урысейм]] лъэпкъиплӀу гуэша хъуар — адыгейхэр, къэбэрдейхэр, шапсыгъхэр, шэрджэсхэр джоуэ. Здэпсохэр [[Адыгэ Къэрал|Адыгейм]], [[Ишъхъэрэ Осетиэ|Ишъхъэрэ Осетиэм]], [[Краснодар Къэрал|Краснодар къэралым]], [[Къэбэрдей-Балъкъэр|Къэбэрдей-Балъкъэрым]], [[Къэрэшей-Шэрджэс|Къэрэшей-Шэрджэсым]], [[Ставропол Къэрал|Ставропол къэралым]] пэмыкӀ хэкухэми джоуэ; [[Урысей|Урысейм]] щымыхъукӀэ пэмыкӀ къэралу адыгэхэр здисхэр: [[Тырку|Тыркум]], [[Йордан|Йорданым]], [[Шам|Шамым]], [[Ливиэ|Ливиэм]], [[Джэрмэн|Джэрмэным]], [[Ираку|Иракум]], [[Америкэ Штат Зэгуэт|АШЗ-м]] иджыри къэрал бжыгъэхэм джоуэ. Лъэпкъым и бжыгъэр зэрыхъур милыуан 5 щыкӀэдзауэ - 7 нэсу къалъытэ. [[Адыгэбзэ|Адыгэбзэр]] псалъэкӀыу тӀууэ зэшъхьэщокӀ тхыбзэм - къуэхьэпӀэ лъэныкъуэ ([[КӀах тхыбзэ|кӀах тхыбзэ]]); къуэкӀыпӀэ лъэныкъуэ ([[Къэбэрдей тхыбзэ|къэбэрдей тхыбзэ]]).

== КъызхэкӀахэр ==
{{Main|Адыгэ лъэпкъыжьхэм я Тхыдэ}}
Лъэхъэнэ къэс, лъэпкъ кӀэуэ адыгэхэм къахуэкӀуэхэтэм кӀэуэ цӀэ иратхэт, трауӀэт (''зиххэ, меотхэ, керкетхэ, касогхэ'' пэмыкӀхэр джоуэ).

Бзэм и Ӏохугъуэ щыӀэхэмкӀэ гупшысэгъуэ Ӏэмэ къыхагъэкӀыр [[Адыгэбзэ|адыгэбзэр]] [[Хаттхэр|хаттхэм]] япхауэ щытауэ.

[[Интериано|Дж. Интериано]] XV лъэхъэнэм [[Къаукъаз|Къаукъазым]] исар, тхыгъэ къыдигъэкӀат «ШэрджэскӀэ зэджэ зиххэм я псоукӀэр», зэритхтэр мыра {{Cquote|зиххэр джоуэ [[Алыджыбзэ|алыджыбзэкӀэрэ]] [[Латиныбзэ|латиныбзэкӀэрэ]] лъэпкъым зэреджэтэр, [[Къэзанхэр|къэзанхэмрэ]] [[Тыркухэр|тыркухэмрэ]] шэрджэскӀэ йоджэхэ, езыхэм я бзэмкӀэ зэрзэджэжьхэр адыгэ.}} 

Пэсырей урыс тхыдэ-тхылъхэм адыгэхэр зэритхэр [[Касогхэр|касогхэр]] джоуэ. Ижъыреуэ адыгэхэм я гъунэгъу лъэпкъ [[Осетинхэр|осетинхэм]] иджыри къыздынэсым [[Къэбэрдей|Къэбэрдейм]] зэреджэр ''Кæсæг'', езы [[Къэбэрдехэр|къэбэрдехэм]] ''кæсгон''.

XIII лъэхъэнэм монгол цӀэ шэрджэсхэр джоуэ лъэпкъым къытонэ. XIV-XV лъэхъэнэхэм адыгэхэм я ныкъуэ гуэрэм [[Псыхуабэ|Псыхуабэ]] къыбгъэдэлъ шӀыпӀэхэм ядежь йотӀысэххэ. 

''Адыгэ хэкум и гъунапкъэхэмрэ, лъэпкъ къыбгъэдэсхэмрэ лъэхъэнэхэм зэрзэрахъуэкӀтэр:''
<div style="text-align: center;"><gallery>
File:Roman Empire 125.svg|117-38 ди лъэхъэнэм ипэм
File:Caucasus 1000 map de.png| 1 000 гъэхэм
File:Bonne, Rigobert. Tartarie Independante. 1791 C.jpg| 1791 гъэм
File:CIRCASSIA1840.jpg|1840 гъэм
</gallery></div>

== Адыгэ лъэпкъхэр ==
Тхыдэм адыгэхэм я гугъэ ящын япэдыду яшъын щыкӀэдзам лъандэрэ, лъэпкъ-лъэпкъу зэхэдзауэ къоӀохур, тхылъ икӀагъымкӀэ итынухэр, гукъэуэми ауэ лъэпкъ гуэрэхэр шӀыналъэм исыжьхэкъым иэ дунем къытенэжьахэкъым. <ref>Зи гугъ хъур убыххэм, мыхуэшъхэм, жанэхэм джоуэ. Япэреитыр урыс-къауъказ зауэм къэлакъым, яужырейхэр зауэм къэлахэтэр емынэузым ихьахэ.</ref> <ref>Лъэпкъхэм я цӀэхэр езыхэм я бзэхэмкӀэ итхауэ щыт, убыххэм щымыхъукӀэ.</ref>

* [[Абдзаххэр|Абдзаххэр]]
* [[Адэмейхэр|Адэмыехэр]]
* [[Беслъэнейхэр|Беслъэнейхэр]]
* [[Бжьэдыгъухэр|Бжъэдыгъухэр]]
* [[Еджэрыкъуейхэр|Еджэрыкъоехэр]]
* [[Жанэхэр|Жанэхэр]]
* [[Къэбэрдейхэр|Къэбэрдейхэр]]
* [[КӀэмыгуейхэр|КӀэмыгуехэр]]
* [[Мамхэгъхэр|Мамхэгъхэр]]
* [[Мыхъошэхэр|Мыхъошэхэр]]
* [[Натыхъуэджэхэр|Натыхъуэджэхэр]]
* [[Убыххэр|Убыххэр]]
* [[Хьатыкъуейхэр|Хьатикъоехэр]]
* [[ХьакӀуцухэр|ХьакӀуцухэр]]
* [[Шапсыгъхэр|Шапсыгъэхэр]]

== Хабзэ ==
{{Section no}}

== Диныр ==
{{Section no}}

== ПсоукӀэр ==

Адыгэхэр лэжьыгъэ нэхъ зыпылъхэтэр [[Шы|шы]], [[Былым|былым]], [[Бжэн|бжэн]], [[Мэл|мэл]] зехуэным, [[Мыслимэндин|мыслымэныгъэр]] къаштэным ипэкӀэ [[Кхъуэ|кхъуэи]] зэрахуэт, абыхэм пэмыкӀыу гулъытэшхуэ зиӀэтэр [[Жыгхадэ|жыгхадэ]] зехьэнымрэ, [[Санэху|санэху]] гъэкӀынымрэ. Псом нэхъ япэ иту, нэхъ пкӀэ зхуашътэр шы зэхуэным. 

Ӏэшъагъэ-лэжьыгъу джылэм нэхъ хэлътэр былым зехуэным епхауэ щытахэрат: фэ лэжьыгъэ, [[УпщӀэ|упщӀэ]], [[Цей (шэкӀ)|цей]], пэмыкӀхэр джоуэ. Адыгэ хэкум ипшъэ лъэныкъуэм пхъэ лэжьыгъэр фӀыуэ зэфэтт, [[ГъукӀэ (лэжьыгъэ)|гъукӀэхэри]] хэкум бэгъуауэ исхэт, Ӏэшэм елэжьхэми хуэду.

Хьэблэ къэс, гуп лъэпкъ-лэпкъуэрэ зэхэтхэт. А гупхэр хуиту щытхэт, тхьэмадэ яхэту, езы лъэпкъым щыщу. Лъэпкъым хэту хъуар зэрыпхауэ щытхэт, лъэпкъэгъу шӀыгумрэ, хъупӀэхэмрэ елэжьыфу, къигъэсэбэпыфу, абым пэмыкӀыу, Хасэхэм хэтыфхэт, чэнджэшыфхэт.

XVIII лъэхъэнэм ипэм нэс унагъуэшхуэ зэхэтыкӀыу псохэт, нэрыбгэ 100 хуэдизым нэсыфу хэсыр. Апхуэдэ унагъуэ лъэпкъэгъухэр XIX лъэхъэнэм и кӀэм зэфӀэувэжьын кӀадзахэт. 

ХапӀэр [[Бжьыхь|бжьыхькӀэ]] къахъуреихьт, унэкӀэхьэпӀэр нэхъыбэм ипшъэ лъэныкъуэм гъэзауэ щытхэт. Унэм и блынхэр, чыкӀэ яхухэт, яужым ятӀэ щахуэжьт, унашъхьэр тӀууэ иэ плӀыуэ къэху щытт, ари чыкӀэ хуауэ ипшъэм [[Бгъэн|бгъэн]] телъыжьу. Зыуэ иэ зытӀущ пещу зэхэтт унэр, зэкӀэлъыпыту кӀуэху, шъхьэдж и бжэр пкӀантӀэм дэкӀыу. [[ХьэкӀэщ|ХьэкӀэщыр]] иэ унэм и зы пещу щытт иэ пкӀантӀэм етӀуанэ уну дэтт. Блыным дежь, бжэмрэ шъхьэгъумджэмрэ я зэхуакум хьэку итт, уэнджак чыкӀэ хуар шъхьэщыту, абым пхъэ иэ гъушӀкӀэ щауэ фӀэдзапӀэ хэтт, лэгъупым шъхьэкӀэ. 

Унагъуэ хьэпшыпхэр ([[ГъуэлъыпӀэ|гъуэлъыпӀэ]], [[Шэнт|шэнт]], [[Ӏэнэ|Ӏэнэ]] пхъэм къыхащыкӀт, лъэгум алэрыбгъу, упщӀэ, арджэн ираубгъуэт.

== Адыгэ фашэр ==
{{Section no}}

== Бзэр ==
{{Section no}}

== ЦӀэрыӀуэхэр ==
{{Section no}}

== Гулъытэгъуэ ==
{{Reflist}}

== ТехьэпӀэхэр == 

* [http://www.adygaabaza.ru Дунейпсо Абазэ-Адыгэ сайтхэр] {{Ref-ru}}
* [http://www.ethno-kavkaz.narod.ru Къаукъаз лъэпкъхэм я сайт] {{Ref-ru}}
* [http://www.djeguako.ru/ Джэгуакуэ «Адыгэ лъэпкъым и тхыдэ»] {{Ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20120112130028/http://aheku.org/ Адыгэхэм теухуа интернет-ӀухьэпӀэ '''Адыгэ Хэку'''] {{Ref-ru}}

{{Stub}}
[[Category:Адыгэхэр]]
[[Category:Къаукъазым ис лъэпкъхэр]]