НапэкӀуэцӀ Украинэ и япэрей тхыгъэ щытыкӀэм хэплъэн

{{Country
|АдыгэцӀэр                  = Хуэхуэлей
|ИцӀэдыдэр                  = {{Lang-uk|Україна}}
|ИцӀэм еуэ                  = Хуэхуэлейм
|Нып                        = Flag of Ukraine.svg
|Дэмыгъэ                    = Lesser Coat of Arms of Ukraine.svg
|Гоуидзэр                   =
|Къэрал уэрэдым и цӀэр      = Ще не вмерла Україна
|Аудио                      =
|ШӀыпӀэтхыпхъэм             = Europe-Ukraine (disputed territory).svg
|lat_dir = N|lat_deg = 49|lat_min = 26|lat_sec =
 |lon_dir = E|lon_deg = 32|lon_min = 3|lon_sec = 
 |region                    = UA
 |CoordScale                = 
|Бзэхэр                     = [[Хуэхуэлейбзэ]]
|Хуитыныгъэм и махуэ        = [[1991]]
|КъызхэкӀар                 = [[ССРЗ]]
|Къалэ нэхъыщъхьэр          = [[Киеу]]
|ӀэнатӀэ хабзэр             = [[Парламент президенту республикэ]]
|Къалэ нэхъ инхэр           = [[Киеу]], [[Одесэ]], [[Харкоу]], [[Лвов]], [[Днепропетровск]]
|Тхьэмадэхэм я пӀэхэр       = [[Хуэхуэлейм и Президентыр|Президент]]<br />[[Хуэхуэлейм и премиер-министрыр|Премиер-министр]]
|Тхьэмадэхэр                = [[Владимир Зеленский]]<br />[[Денис Шмыгаль]]
|И инагъымкӀэ и пӀэр        = 45
|ШӀыпӀэр                    = 603 628<ref>[http://www.ua.spinform.ru/terra.html Хуэхуэлейм и шӀыпӀэр]</ref>
|Псым и процентыр           = 7
|Этнохоронимыр              = Хуэхуэлейхэр
|Джылу дэсымкӀэ и пӀэр      = 28
|Джылэр                     = 45 962 900<ref>[http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2009/ds/kn/kn_u/kn1209_u.html Хуэхуэлейм и къэрал статистикэм и лэжьыгъэ — Джылу 2010 гъ. шъычылэм и 1-мкӀэ дэсым я къэлъытэгъуэр]</ref>
|Джылэбжыгъэм и гъэр        = 2010
|Джылэм и Ӏувагъыр          = 76,14
|ВКӀуП                      = 179,604 млрд<ref name = "IMF">[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2008/01/weodata/weorept.aspx?sy=2006&ey=2013&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=926&s=NGDP_R,NGDP_RPCH,NGDP,NGDPD,NGDP_D,NGDPRPC,NGDPPC,NGDPDPC,PPPGDP,PPPPC,PPPSH,PPPEX&grp=0&a=&pr1.x=32&pr1.y=5 Дунейпсом и фонд валутэмкӀэ]</ref>
|ВКӀуП-р гъэ щатар          = 2010
|ВКӀуП-мкӀэ и пӀэр          = 32
|ВКӀуП-цӀыхум техуэр        = 3 995<ref name = "IMF"/>
|ВКӀуП-м цӀыхум техуэмкӀэ и пӀэр = 97
|ВКӀуП (ЩПЛъ)               = 337,268 млрд<ref name = "IMF"/>
|ВКӀуП (ЩПЛъ) и пӀэр        = 33
|ВКӀуП (ЩПЛъ) цӀыхум техуэр = 7 331<ref name = "IMF"/>
|ЦӀПЗИ                      = 0,710
|ЦӀПЗИ-р щата гъэр          = 2010
|ЦӀПЗИ-мкӀэ и пӀэр          = 69
|ЦӀПЗИ-р зыхуэзэр           = <span style="color:#090;">ин</span>
|Валутэр                    = [[гривнэ]] (UAH)
|Доменхэр                   = [[.ua]]
|Телефон кодыр              = 380
|Къагъэсэбэп зэманыгъуэхэр  = +2
|Гулъытыгъуэ                =
|Commons                    = Ukraine
}}
'''Хуэхуэлей''' е '''Украинэ''' ({{Lang-uk|Україна}}) — къэрал [[Еуропэ]]м икум хэт. Къалэ нэхъышъхьэр — [[Киеу]].

== Хэкумэтхыр ==
{{Main|Хуэхуэлейм и хэкумэтхыр}}
[[Файл:Ukraine topo en.jpg|thumb|left|Хуэхуэлейм и шӀыпӀэтхыпхъэр]]
Хуэхуэлейр [[КъуэкӀыпӀэ Еуропэ|КъуэкӀыпӀэ Еуропэм]] хэт. И гъунапкъэхэр здыӀухьэр: къуэхьэпӀэмкӀэ — [[Лахь жылэ]]м, [[Слоуакэ]]м, [[Мэжарей]]м, ипшъэ-къуэхьэпӀэм — [[Молдавиэ|Молдовэм]], [[Румыниэ]]м, къэрал къэмылъыта [[Днестырпыт Молдовэ Республикэ]], ишъхъэрэмкӀэ — [[Урысыху]]м, къуэкӀыпӀэмкӀэ — [[Урысей]]м.

ШӀыпӀэр нэхъыбэм губгъуэу щыт. Къушъхьэхэр къэралым ипшъэ-къухьэпӀэмкӀэ хэт ([[Хуэхуэлей Карпатхэр]]), [[Кърым|Къымымрэ]]. ИпшъэмкӀэ [[Хы ФӀыцӀэ|Хы ФӀыцӀэмрэ]] [[Хы МыутӀэ|Хы МыутӀэмрэ]] Ӏохьэ я Ӏуфэхэм. Псы нэхъ инхэр: [[Днепыр]], [[Ишъхъэрэ Буг]], [[Днестыр]], [[Ишъхъэрэ Донец]], [[Десна]].

Хуэхуэлейм и инагъыр зэрыхъур 603 628 км2. [[Еуропэ]]м и къэрал нэхъ ину щыт (псоуэ хэтхэм я щыщхэм).

Хьэуар къэралым и нэхъыбэм курыт-континенталу щыт, Кърымым и хы Ӏуфэм щымыхъукӀэ, абым хыкурыт климэту щыт.

== Тхыдэр ==
{{Main|Хуэхуэлейм и тхыдэр}}
XI—X лъэхъэнэхэм Хуэхуэлейм и шӀыпӀэм къэрал [[Киеу Урысей]] хэта. 988 гъэм пщы [[Владимир Святославович]]ым [[захуэ чыристэныгъэ]] къештэ, а диныр къэрал псом еуэ мэхъур [[Урысей]]м.

1237—1241 гъэхэм [[Киеу Урысей]]м хъан [[Батый]]р йохьэри, къэралыр пщыхэку бжыгъэкӀэ зэхокӀыр. Хом-хомурэ ахэр [[Литоу Пщыхэкушхуэ]]м хохьэхэ. 1569 гъэм Лахь Жылэмрэ Литоумрэ зэхохьэхэри зы къэрал мэхъухэ — [[Посполитым и Реч]].

XV лъэхъэнэм Днепырыпэм и ипшъэ лъэныкъуэм [[Запорож къазакъыгъуэ]] къыхокӀыр, XVIII лъэхъэнэм нэс щыӀар, хамгъэкӀа кӀышъэ.

XVIII лъэхъэнэм Лахь Жылэм и шӀыпӀэр гуэчын щашъым иджырей Хуэхуэлейм и шӀыпӀэнэхъыбэр [[Урысей империэ]]м хокӀуэр.

1917 гъэм револуциэ екӀуэкӀам яуж Хуэхуэлейм зэман кӀэкӀкӀэ къэрал хуитхэр щыӀахэ — [[Жылэ Республикэ Хуэхуэлей|джылэ республикэ Хуэхуэлей]] [[Жылэ Республикэ КъухьэпӀэ-Хуэхуэлей|джылэ республикэ КъухьэпӀэ-Хуэхуэлейрэ]] джоуэ.

1919 гъэм гъатхэпэм и 10-м зы къэрал [[Совет Социал Республикэ Хуэхуэлей]] мэхъур. 1923 гъэм Урысейр, Урысыхур, КъуакъазкӀыбагъу къэралхэр джоуэ зэхэтху [[Республикэ Совет Социал Зэгуэтхэр]] къэралу зэхохьэхэ.

1991 гъэм щыкӀэдзауэ Хуэхуэлей къэрал хуит мэхъур.

== Жылэр ==
{{Main|Хуэхуэлейм и жылэр}}
2010 гъэм щӀышылэм и 1-м Хуэхуэлейм джылу дэсар зэрыхъутэр 45 822 214 цӀыху.

{| class="wikitable"
! colspan="3" | Хуэхуэлейм лъэпкъ дэсхэр (2001)
|-
! Лъэпкъхэр
! Бжыгъэр,<br />мин цӀыху
! %
|-
| Хуэхуэлейхэр
| 37541,7
| 77,82
|-
| Урысхэр
| 8334,1
| 17,28
|-
| Урысыхухэр
| 275,8
| 0,57
|-
| Кърымхэр
| 248,2
| 0,51
|-
| Молдавхэр
| 258,6
| 0,54
|-
| Болгархэр
| 204,6
| 0,42
|-
| Мэжархэр
| 156,6
| 0,32
|-
| Румынхэр
| 151,0
| 0,31
|-
| Лахьхэр
| 144,1
| 0,30
|-
| Журтхэр
| 103,6
| 0,21
|-
| Ермэлыхэр
| 99,894
| 0,21
|-
| Алыджхэр
| 91,548
| 0,19
|-
| Къэзанхэр
| 73,304
| 0,15
|-
| Пэмыкхэр
|
| 0,4
|-
! Псори
! 48240,9
! 100
|}

== Экономикэр ==
{{Main|Хуэхуэлейм и экономикэр}}
Хуэхуэлейм и экономикэр 39-й пэр иыгъ ВКП-кэ (2009).

Хуэхуэлейр индустриал-аграр къэралу щыт. Лэжьыгъэ япэреуэ щытхэр — гъушӀ-лэжьыгъэ, химиэ-лэжьыгъэ, шӀыкӀэлъ-лэжьыгъэхэр, энергиэ-лэжьыгъэхэр.

== Администрациэ гуэшыгъуэр ==
{{Main|Хуэхуэлейм и гуэшыгъуэр администрациэкӀэ}}
Хуэхуэлейр унитар къэралу щыт, област 24 хэт, [[Аутоном Республикэ Кърым]]. Къалэ [[Киеу]]мрэ [[Севастопол]]ымрэ хэгъэза статус яӀэ.

{| class="wikitable" style="margin:auto"
! Област
! Къалащхьэр
| rowspan="26" | [[Файл:Map of Ukraine political simple city Kiew.png|250px]]
|-
| Аутоном Республикэ Кърым
| Симферопол
|-
| Винницэ
| Винницэ
|-
| Волын
| Луцк
|-
| Днепропетровск
| Днепропетровск
|-
| Донецк
| Донецк
|-
| Житомир
| Житомир
|-
| Закарпатскэ
| Ужгород
|-
| Запорожскэ
| Запорожие
|-
| Ивано Франковскэ
| Ивано Франковск
|-
| Киеускэ
| Киеу
|-
| Кировоградскэ
| Кировоград
|-
| Луганскэ
| Луганск
|-
| Лвовскэ
| Лвов
|-
| Николаевскэ
| Николаев
|-
| Одескэ
| Одесэ
|-
| Полтавскэ
| Полтава
|-
| Ровненскэ
| Ровно
|-
| Сумскэ
| Сумы
|-
| Тернополскэ
| Тернопол
|-
| Харкоускэ
| Харкоу
|-
| Херсонскэ
| Херсон
|-
| Хмелницкэ
| Хмелницки
|-
| Черкасскэ
| Черкассы
|-
| Черновицкэ
| Черновци
|-
| Черниговскэ
| Чернигов
|}

== Дзэр ==
{{Main|УКкраинэм и дзэр}}
[[Файл:Soldiers during the Independence Day parade in Kiev, 2008.JPG|thumb|right|Гъэлъэгъуэным, 2008 гъэм шышъхьэӀум и 24-м]]
Хуэхуэлейм и дзэр щызэхэхьар 1991 гъэм шышъхьэӀум и 24-м. Хэтыр (2010 гъэмкӀэ) 200 000 цӀыху.

Дзэр щыуэ зэшъхьэщокӀхэ — зекӀуэдзэ, уэгузауэдзэ, хыдзэ джоуэ.

Ӏэшэр нэхъыбэкӀэ [[Урысей]]мрэ [[Республикэ Совет Социал Зэгуэтхэр|РССЗ-м]] къыдагъэкӀам ящыщ.

== Гулъытыгъуэ ==
{{Reflist}}

== ТехьэпӀэхэр ==
{{Commons|Category:Ukraine}}
* [http://www.president.gov.ua/ Хуэхуэлейм и президентым и официал сайтыр]
* [http://www.rada.gov.ua/ Нэхъыщхьэ Радам и официал сайтыр]
* [http://www.kmu.gov.ua/ Хуэхуэлейм и Хасэм и официал сайтыр]
* [https://archive.is/20130113150718/ilpp.ru/page_pid_499_lang_1.aspx Хуэхуэлейм конституциэкӀэ контрол зэрагъэкӀуэкӀым и хъыбархэр]
* [https://archive.is/20120805061844/www.minjust.gov.ua/0/499 Хуэхуэлейм и партиэхэм я тхылъ]
* [http://www.archives.gov.ua/ Хуэхуэлейм и архивхэр]


{{Europe country}}

[[Категориэ:Хуэхуэлей]]