НапэкӀуэцӀ Ишхъэрэ Ӏэсетиэ и япэрей тхыгъэ щытыкӀэм хэплъэн

{{Subject of Russia
| OfNm1              = {{Nobr|{{lang-os|Республикæ Цӕгат Ирыстон-Алани}}}}
| OfNm2 = {{Nobr|{{Lang-ru|Республика Северная Осетия-Алания}}}}
| KbdPrefix = Республикэ
| KbdNm = Ищхъэрэ Ӏэсетиэ
| FSFlag = Flag of North Ossetia.svg
| Flag size =
| FSCoA = Emblem of North Ossetia.svg
| CoA size =
| FlagLnk = Ищхъэрэ Ӏэсетиэм и нып
| CoALnk = Ищхъэрэ Ӏэсетиэм и дэмыгъэ
| FSAnthem = Ищхъэрэ Ӏэсетиэм и къэрал уэрэд
| FSMapName = North Ossetia-Alania
| FSCtrWhat = Къалэ нэхъышъхьэ
| FSCtrNm = [[Тэрч-къалэ]]
| AreaRnk = 79
| TotArea = 7987
| WaterPrcnt = 0,2
| PopRnk = 68
| PopQty = 700 858
| PopCtDate = 2010
| PopDens = 87,9
| GDP = 57,9
| GDPCtDate = 2008
| GDP(PPP) = 82,4
| FedDistrNm = [[Ищхъэрэ-Къаукъаз федерал куей|Ищхъэрэ-Къаукъаз]]
| EcRegNm = [[Ищхъэрэ-Къаукъаз эконом куей|Ищхъэрэ-Къаукъаз]]
| CadNo = 15
| OfLangs = [[осетиныбзэ]], [[урысыбзэ]]
| HeadTtl = Республикэм и тхьэмадэр
| HeadNm = [[Мамсур, Таймураз|Мамсурхэ Теймураз]]
| ViceTtl = Премиер-министр
| ViceNm = [[Хлынцов, Николай|Николай Хлынцов]]
| LegislTtl = ХабзэдэгъэкӀ ӀэнатӀэм и тхьэмадэ
| LegislNm = [[Хъабицэ, Лариса|Хъабицэхэ Лариса]]
| MSKS = 0
| Commons = North Ossetia-Alania
}}
[[Файл:Alania 10th–12th c. according to Bzarov.png|thumb|250px|right]]

'''Республикэ Ищхъэрэ Ӏэсетиэ''' ({{lang-os|Республикæ Цӕгат Ирыстон-Алани}}, {{Lang-ru|Республика Северная Осетия-Алания}}) — [[Урысей|Урысей Федерацэм]] хыхьэ республикэ. Къалэ нэхъышъхьэр [[Тэрч-къалэ]].

== Хэкумэтх ==

Ищхъэрэ Ӏэсетиэр [[Къаукъаз|Ищхъэрэ Къаукъазым]] хэт и гъунапкъхэр: къуэхьэпӀэм — [[Къэбэрдей-Балъкъэр]]ым Ӏохьэ, Ищхъэрэ — [[Ставропол Къэрал|Ставропол къэралым]], къуэкӀыпӀэм — [[Республикэ Ингуш|Ингушымрэ]] [[Мычгыш Республикэ|Мычгышымрэ]], ипшъэм — [[Курджы]]мрэ ныкъуэ къэлъытэ [[Ипщэ Осетиэ]]мрэ. Къэралым и шӀыпӀэр 7987 км² мэхъур.

ШӀыр — ишъхъэрэмкӀэ губгъу щыт, ипшъэмкӀэ — къуэкӀэбгыкӀэ. Хьэуар — курыт-континенту щыт, курыт температурэр щӀышылэм — −5° С, мэкъуауэгъуэм — +24° С, къэхыр — 400—500 мм гъэм.

Къэралым и шӀым сэбэпыгъуэ куэдхэр хэлъ — [[джэз]], [[дыжьын]], [[известняк]], пэмыкӀхэр джоуэ.

Псы нэхъ инхэр — [[Тэрч]], [[Фиагдон]], [[Ардон]], [[Гизелдон]], [[Урыху]].

== Тхыдэр ==
{{Main|Ӏэсетиэм и тхыдэ}}

[[Лъэхъэнэ курытхэр|Лъэхъэнэ курытхэм]] Ищхъэрэ Ӏэсетиэр къэрал [[Аланиэ]]м хэхьэт. [[Монгол пхырыкӀыгъуэ|Монгол пхырыкӀыгъуэм]] яуж 1238—1239 гъэхэм [[Аланиэ]]р къэрал хуэду хэкӀуэда, и джылэр къушъхьэхэм дэкӀахэ захъуму.

1774 гъэм Ӏэсетиэр [[Урысей империэ]]м хохьэ. 1784 гъэм [[Дариял къуэ]]м и гъунэгъу быдапӀэ [[Тэрч-къалэ]] халъхьэ, яужым [[Тэрч хэку (Урысей)|Тэрч хэкум]] и къалэ нэхъышъхьэ мэхъур.

[[Жэпуэгъуэ револуциэ]]мрэ советхэм я ӀэнатӀэмрэ [[Ищхъэрэ Къаукъаз]]ым къыхьа яуж 1920 гъэм Ӏэсетиэр тӀууэ ягуэч — ишъхъэрэ лъэныкъуэр [[Урысей Совет Федерациэ Социал Республикэ|УСФСР-м]] къонэ, ипшъэрэ лъэныкъуэр [[Курджы ССР|Курджы ССР-м]] хохьэ. 1921—1924 гъэхэм Ищхъэрэ Ӏэсетиэр [[Къущхьэ АССР|Къущхьэ АССР-м]] хэта. [[Къущхьэ АССР|Къущхьэ АССР-ыр]] зэхагъэкӀа яуж, лъэпкъ автономиэхэр яшъу, Ищхъэрэ-Осетиэ автоном куей хъуа, 1936 гъэм Ищхъэрэ-Ӏэсетиэ АССР хъуа.

[[Къэралыгъуэ зауэшхуэ]]м щыгъуэ, Ищхъэрэ Ӏэсетиэм и шӀыпӀэ нэхъыбэр джэрмэныдзэм оккупациэм иӀыгъа, [[Тэрч-къалэ]] и ӀухьэпӀэм идежь къыздагъэувэӀэфахэр.

[[Ингушхэр|Ингушхэмрэ]] [[Мышгычхэр|Мышгычхэмрэ]] ирагъэкӀа яуж Ищхъэрэ Ӏэсетиэм [[Мышгыч-Ингушей АССР|Мышгыч-Ингушейм]] и хэку гуэрэхэр хуагъэкӀуа.

1990 гъэм Декларациэ къыдагъэкӀ къэрал хуитыныгъэм теухуауэ. [[Республикэ Совет Социал Зэгуэтхэр|РССЗ-р]] зэхэкӀа яуж, Ищхъэрэ Осетиэр [[Урысей|Урысей Федерациэм]] къыхэна. 1992 гъэм [[Пригороднэ куей]]м зауэ къэжьа [[Осетинхэр|осетинхэмрэ]] [[Ингушхэр|ингушхэмрэ]] я шӀы зэпэубыдыгъэм къыхэкӀауэ. Абым и иухыгъэмкӀэ [[Ингушхэр|ингушхэм]] я нэхъыбэр [[Пригороднэ куей]]м дэкӀын хуэй хъуахэ.

2004 фокӀадэм и 1, еджэщ 1-ер [[Беслан (къалэ)|Беслан]] къалэм террористхэм яубыда, сабыйхэмрэ, сабыйхэм я адэхэмрэ ядэкӀыгъу (псори нэрыбгэ 1128 хъууэ). Къагъэуахэмрэ урысыдзэхэм штурм ирагъэкӀуэкӀахэмрэ яуж анэмэтхэр къаутӀыпщыжьа, ауэ, нэрыбгэ 300-ым фӀэкӀыу хэкӀуэда, нэрыбгэ 700 уӀэгъэ хъуахэ.

== Джылэр ==
[[Файл:Relief Map of North Ossetia.png|thumb|left|Ипщэ Ӏэсетиэм и шӀыпӀэтхыпхъэ]]
[[Файл:North ossetia alania map.png|thumb|right]]
Урысей къэралпсо джылэ бжыгъэ 2002 гъэм ирагъэкӀуэкӀамкӀэ, Ищхъэрэ Ӏэсетиэм джылу дэсыр 710275 цӀыху къыкӀэкӀа<ref>[https://web.archive.org/web/20100901212148/http://region15.ru/docs/osseta-naselenie/ Ишъхъэрэ Осетиэм и джылэ]/</ref>. Лъэпкъ хэсхэр<ref>[https://web.archive.org/web/20120126074108/http://www.perepis2002.ru/index.html?id=17 Урысейпсом и джылэбжыгъэ 2002]</ref>:

{| class="wikitable"
!Лъэпкъ
!Бжыгъэр, цӀыху
!%
|-
|[[Ӏэсетинхэр]]
|445,3
|60,7
|-
|[[Урысхэр]]
|164,7
|23,2
|-
|[[Ингушхэр|Ингучхэр]]
|25,4
|5,0
|-
|[[Ермэлыхэр]]
|17,1
|2,4
|-
|[[Къумукъухэр]]
|12,7
|1,8
|-
|[[Курджыхэр]]
|10,8
|1,5
|-
|Псори
|710275
|100
|}

== Администрациэ гуэшыгъуэр ==
АдминистрациэкӀэ Ищхъэрэ Осетиэр куей 8 мэгуэч, зы къалэ республикэ ӀэнатӀэм кӀэту ([[Тэрч-къалэ]]). Куейхэр:

{| class="wikitable" style="margin:auto;"
|'''Хэкур:'''
|'''Администрацэм и къалэр:'''
! rowspan="9" | [[Файл:North Ossetia-Alania.png|upright=1.5|frameless|center]]<br />Администрациэ гуэшыгъуэм и шӀыпӀэтхыпхъэ
|-
| [[Алагир куей]]
| [[Алагир]]
|-
| [[Ардон куей]]
| [[Ардон]]
|-
| [[Дигора куей]]
| [[Дигора]]
|-
| [[Ираф куей]]
| [[Чикола]]
|-
| [[Кировскэ куей]]
| [[Элхотово]]
|-
| [[Мэздэгу куей]]
| [[Мэздэгу]]
|-
| [[Правобережнэ куей]]
| [[Беслан]]
|-
| [[Пригороднэ куей]]
| [[Октябрьское]]
|}

== Гулъытыгъуэ ==
{{Reflist}}

== ТехьэпӀэхэр ==
* [https://web.archive.org/web/20080413162033/http://www.rso-a.ru/ Официал сайт Ищхъэрэ Ӏэсетиэ къэралым и ӀэнатӀэпӀэшъхьэм] {{Ref-ru}}
* [http://www.noar.ru Ищхъэрэ Ӏэсетиэ къэралым и зэмыхъуэкӀ Ӏутыгъуэ УФ-м и Президентым дежь] {{Ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20131202232358/http://osetini.com/ Ӏэсетинхэмрэ я тхыдэмрэ] {{Ref-ru}}
* [http://iratta.com/ Ӏэсетинхэм я тхыдэмрэ я културэмрэ] {{Ref-ru}}

{{Къаукъаз}}
{{Subdivisions of Russia}}

[[Категориэ:Ищхъэрэ Осетиэ]]