Ипшэ Америкэ
Ипшэ Америкэ — ипшъэ шӀыпӀэ Америкэм, ШӀыгум ИкъуэхьапӀэмрэ Ипшъэ Лъэныкъуэм щыхэт. ТӀумщыгъуи ишӀыпӀэ гуэрэхэр Ишъхъэрэ Лъэныкъуэм хеубыдэ. Хыхэм Ӏуфэ здиӀар: Шъэху океаным — къуэхьапӀэмкӀэ, Атлантикэм — къуэкӀыпӀэмкӀэ, и гъунапкъэхэр Ишхъэрэ Америкэм и де Дариэн ӀузэвымкӀэ, Кариб хымкӀэ ирокӀуэ.
Ипшэ Америкэм абы пэмыкӀыу бжыгъэ хы тӀыгу амэ хабжэ, абыхэм янэхъыбэхэр къэрал хэтхэм яуэ. Кэриб хы тӀыгухэр Ишъхъэрэ Америкэм хабжэ. Ипшъэ Америкэм икъэрал Кариб хым илъхэр абы хэт: Колумбиэ, Венесуэлэ, Гайанэ, Суринам, Фрэндж Гуианэ яцӀэр — Кэриб Ипшъэ Америкэ
Псалъэ "Америкэр" япэдыду ицӀу тезытхар итхыпхъэм Мартин Валдзэмуллер, а итхыпхъэм шӀыпӀэм латиныбзэкӀэ Америго Веспуччи ицӀэр тритха. А хулъхугъэра жызыӀар Христофор Колумбым къыгъуэта шӀыпӀэхэр Индиэкъым, ахэр Хэку КӀэхэ, япэкӀэ Еуропэм ямышъахэр.
ШӀылъэм иинагъыр — 17,8 милыуан км², джылу дэсыр — 385, 742, 554.
Тхыдэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын].jpg)
ШӀылъэм итхыдэр щыуэ бгуэч хъуну. Япэрер - лъэпӀкъ исахэм (Еуропэм имыубыд кӀышъэ) язэфӀэувэкӀэр, къэру къыщаштам, яхэкӀуэдэжьыгъэр. ЕтӀыуану — Еуропэ къэралхэм яубыдын щыкӀадзар (Конкиста) — 1500-1800 гъэхэм. А гъэхэм шӀылъэм инэхъыбэр къэралитӀым яӀыгът (Эспаниэмрэ Португалиэмрэ) Апщыгъуэра лэтин-амэрикэм икъэрал нэхъыбэм ябзэри, экономикэри, къэралыгъуэри щызэфӀэувар.
Къэралхэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]
| Къэралыр | Инагъыр (км²) | Джылу дэсыр (2008 гъэмкӀэ) | |
|---|---|---|---|
| 1. |  Архентинэ
|
2,766,089 | 40,677,348 |
| 2. |  Боливиэ
|
1,098,580 | 8,857,870 |
| 3. |  Бразил
|
8,514,877 | 191,908,598 |
| 4. |  Венесуэлэ
|
912,050 | 26,414,815 |
| 5. |  Гайанэ
|
214,970 | 770,794 |
| 6. |  Колумбиэ
|
1,138,910 | 45,013,674 |
| 7. |  Парагуай
|
406,750 | 6,347,884 |
| 8. |  Перу
|
1,285,220 | 27,925,628 |
| 9. |  Суринам
|
163,270 | 438,144 |
| 10. |  Уругуай
|
176,220 | 3,477,778 |
| 11. |  Фолклэнд хы тӀыгухэр (Архентинэрэ Британиэшхуэрэ зэпаубыд)
|
12,173 | 2,967 |
| 12. |  Фрэндж Гуианэ (Фрэндж)
|
91,000 | 209,000 |
| 13. |  Чили
|
756,950 | 16,454,143 |
| 14. |  Экуадор
|
283,560 | 13,927,650 |
| 15. |  Ишъхърэ Джэрджэрэ, Ишъхърэ Сандыуч хы тӀыгухэр
|
3,093 | 20 |
ЛъэпӀкъхэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]
ЭтникэмкӀэ Ипшэ Америкэ щыуэ бгуэч хъуну: индехэр, еуропэхэр, африканхэр. Колумбиэ, Экуадор, Венесуэлэ къэралхэм янэхъыбу дэсыр лъэпӀкъ зэхэпхъа (эспанхэмрэ лъэпӀкъ исахэмрэ къатекӀахэр). КъэралитӀ къуэдем: Перурэ Боливиэрэ индехэм янэхъыбаӀуэр. Брэзил, Колумбиэ, Венесуэлэ нэхъыбэ хъухэр африканхэра. Архентинэм, Чили, Брэзилым нэхъыбэхэр еуропэм къикӀахэм ящыщ — Эспаниэмрэ Урымымрэ. Брэзилым португалхэр, джэрмэнхэр, урымхэр, эспанхэр джоуэ янэхъыбу мэпсо.
Бзэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]Ипшэ Америкэм бзэ нэхъ яшъэхэр португалымрэ, эспаныбзэмрэ, Португал бзэмкӀэ здэпсалъэхэр Бразилым, ар 50 % джылу хъуам Ипшъэ Америкэм исхэм. Эспаныбзэр Ипшъэ Америкэм и нэхъыбэ къэралхэм ибзэ Ӏэташъхьа. Абы пэмыкӀыу индеэхэм ябзэхэр: кечуа (Экуадорым, Боливиэ, Перум джоуэ), гуарани (Парагуайрэ Боливиэрэ), араукани бзэр (Чилирэ Архентинэрэ)
Бзэхэмрэ, джылу зезыхьа-псалъэхэмрэ:
- Эспаныбзэ — 194 600 108
- Португалыбзэ — 191 480 630
- Инджылыбзэ — 800 00
- Нидерландхэбзэ — 510 000
- Фрэнджыбзэ — 230 000
Континентхэр |
||
|---|---|---|
| Антарктидэ • Азиэ • Африкэ • Еуропэ • Ипшэ Америкэ • Ишхъэрэ Америкэ • Океаниэ |  | |