Шапсыгъэбзэ

Шапсыгъэбзэр (ин-бз. :Shapsug Adyghe dialect) — адыгэхэм и зы бзэ. Шапсыгъэбзэр Шапсыгъ Адыгэхэр Адыгэбзэу зэрэгущаӀэхэрэр.

Шапсыгъэбзэхэр

Шапсыгъабзэ
- Шапсыгъэ шху (Шапсыгъэмэ ячӀыгужъ ыпшӀэ)
- КӀэмгуе-шапсыгъ (Шапсыгъэмэ ячӀыгужърэ КӀэмгуемэ ячӀыгужърэ языфагу)
- Шапсыгъэ-цӀыкӀу (Шапсыгъэмэ ячӀыгужъ ычӀэгъ, Хы ШӀуцӀэм идэжь)
- Кфар Камэм ишапсыгъэбзэ
- ХьакӀуцубзэ

Хьарыфмэ ямакъэхэр

ШапсыгъэбзэкӀэ шыӀ хьарыф "сӀ" [sʼ]^[1] ыкӀи хьарыф "чъу" [t͡ʃʷ] адрэ АдыгэбзэхэмкӀэ ахэр цӀ [t͡sʼ] ыкӀи цу [t͡sʷ]. ШапсыгъэбзэмкӀи шыӀ хьарыф "цӀ" [t͡sʼ] мыфэдэ гущыӀэхэмкӀэ : цӀыфы, цӀапӀэ ыкӀи цӀашъутэ.

Шапсыгъэ сӀ [sʼ] ↔ цӀ [t͡sʼ] Адрэ Адыгэбзэхэр :

Инджылыбзэ	Шапсыгъэбзэ		КӀэмыгуебзэ		Къэбэрдеибзэ
Инджылыбзэ	Кириллица	IPA	Кириллица	IPA	Кириллица	IPA
name	сӀэ	sʼa	цӀэ	t͡sʼa	цӀэ	t͡sʼa
lie	псӀы	psʼə	пцӀы	pt͡sʼə	пцӀы	pt͡sʼə
black	шӀусӀэ	ʃʷʼəsʼa	шӀуцӀэ	ʃʷʼət͡sʼa	фӀыцӀэ	fʼət͡sʼa
to yell	сӀэсӀэн	sʼasʼan	цӀэцӀэн	t͡sʼat͡sʼan	цӀэцӀэн	t͡sʼat͡sʼan
naked	псӀанэ	psʼaːna	пцӀанэ	pt͡sʼaːna	пцӀанэ	pt͡sʼaːna
wet	сӀынэ	sʼəna	цӀынэ	t͡sʼəna	цӀынэ	t͡sʼəna
sharp	папсӀэ	paːpsʼa	папцӀэ	paːpt͡sʼa	папцӀэ	paːpt͡sʼa
to lay eggs	кӀьэсӀын	kʲʼəsʼən	кӀэцӀын	t͡ʃʼət͡sʼən	кӀэцӀын	t͡ʃʼət͡sʼən

ШапсыгъэбзэкӀэ шыӀэх хьарыф "гь" [ɡʲ], "кь" [kʲ] ыкӀи "кӀь" [kʲʼ] адрэ АдыгэбзэхэмкӀэ ахэр хъугъэх "дж" [d͡ʒ], "ч" [t͡ʃ] ыкӀи "кӀ" [t͡ʃʼ].^[2]^[3] Шапсыгъэбзэм иӀэх хьарыф "дж" , "ч" ыкӀи "кӀ" мыфэдэ гущыӀэхэмкӀэ : чэмы, джэмышх ыкӀи кӀалэ.

Шапсыгъ гь [ɡʲ] хъугъэ дж [d͡ʒ] Адрэ АдыгэбзэхэмкӀэ :

Инджылыбзэ	Шапсыгъэбзэ		КӀэмыгуебзэ		Къэбэрдеибзэ
Инджылыбзэ	Кириллица	IPA	Кириллица	IPA	Кириллица	IPA
shirt	гьанэ	ɡʲaːna	джанэ	dʒaːna	джанэ	dʒaːna
now	гьы	ɡʲə	джы	dʒə	джы	dʒə
fur coat	гьэдыгу	ɡʲadəɡʷ	джэдыгу	dʒadəɡʷ	джэдыгу	dʒadəɡʷ
to study, to read	егьэн	jaɡʲan	еджэн	jadʒan	еджэн	jadʒan
game	гьэгу	ɡʲagʷ	джэгу	d͡ʒagʷ	джэгу	d͡ʒagʷ
bitter	дыгьы	dəɡʲə	дыджы	dəd͡ʒə	дыдж	dəd͡ʒ
sick	сымагьэ	səmaːɡʲa	сымаджэ	səmaːd͡ʒa	сымаджэ	səmaːd͡ʒa
bold	шъхьэгьашъо	ʂħaɡʲaːʃʷa	шъхьэджашъо	ʂħad͡ʒaːʃʷa
evil	бзагьэ	bzaːɡʲa	бзаджэ	bzaːd͡ʒa	бзаджэ	bzaːd͡ʒa
valley	къолагьэ	qʷalaːɡʲa	къоладжэ	qʷalaːd͡ʒa	къуэладжэ	qʷalaːd͡ʒa
that's it	гьары	ɡʲaːrə	джары	d͡ʒaːrə	джары	d͡ʒaːrə
noon	щэгьагъо	ɕaɡʲaːʁʷa	щэджагъо	ɕad͡ʒaːʁʷa	шэджагъуэ	ʃad͡ʒaːʁʷa
infidel	гьаур	ɡʲaːwər	джаур	d͡ʒaːwər	джаур	d͡ʒaːwər
to stand up	тэгьын	taɡʲən	тэджын	tad͡ʒən	тэджын	tad͡ʒən
dance	угь	wəɡʲ	удж	wəd͡ʒ	удж	wəd͡ʒ

Шапсыгъ кь [kʲ] хъугъэ ч [t͡ʃ] Адрэ АдыгэбзэхэмкӀэ :

Инджылыбзэ	Шапсыгъэбзэ		КӀэмыгуебзэ		Къэбэрдеибзэ
Инджылыбзэ	Кириллица	IPA	Кириллица	IPA	Кириллица	IPA
sword	кьатэ	kʲaːta	чатэ	t͡ʃaːta
throat	кьый	kʲəj	чый	t͡ʃəj	чий	t͡ʃəj
chicken	кьэт	kʲat	чэты	t͡ʃatə	джэд	d͡ʒad
chick	кьэтжъые	kʲatʐəja	чэтыжъые	t͡ʃatəʐəja	джэджьей	d͡ʒadʑej
cat	кьэтыу	kʲatəw	чэтыу	t͡ʃatəw	джэдыу	d͡ʒadəw
glass	апкь	ʔaːpkʲ	апч	ʔaːpt͡ʃ	абдж	ʔaːbd͡ʒ
brushwood	кьы	kʲə	чы	t͡ʃə	чы	t͡ʃə
shop	тукьан	təkʲaːn	тучан	tət͡ʃaːn	тучан	tət͡ʃaːn
goatling	кьэцӀы	kʲat͡sʼə	чэцӀы	t͡ʃat͡sʼə
gate	кьэупчъ	kʲawəpt͡ɕ	чэупчъ	t͡ʃawəpt͡ʂ	чоубжэ	t͡ʃawbdʒa
cheerful	кьэфы	kʲafə	чэфы	t͡ʃafə	джэху	d͡ʒaxʷ
hovel	кьыл	kʲəl	чыл	t͡ʃəɮ	чыл	t͡ʃəɮ
humming top	кьынэ	kʲəna	чынэ	t͡ʃəna	чын	t͡ʃən
spleen	кьэ	kʲa	чэ	t͡ʃa	чэ	t͡ʃa
to spin	гъэкьэрэзын	ʁakʲarazən	гъэчэрэзын	ʁat͡ʃrazən	гъэджэрэзын	ʁad͡ʒarazən

Шапсыгъ кӀь [kʲʼ] хъугъэ кӀ [t͡ʃʼ] Адрэ АдыгэбзэхэмкӀэ :

Инджылыбзэ	Шапсыгъэбзэ		КӀэмыгуебзэ		Къэбэрдеибзэ
Инджылыбзэ	Кириллица	IPA	Кириллица	IPA	Кириллица	IPA
tail	кӀьэ	kʲʼa	кӀэ	t͡ʃʼa	кӀэ	t͡ʃʼa
egg	кӀьакӀьэ	kʲʼaːkʲʼa	кӀэнкӀэ	t͡ʃʼant͡ʃʼa	кӀэнкӀэ	t͡ʃʼant͡ʃʼa
skirt	кӀьэпхын	kʲʼapxən	кӀэпхын	t͡ʃʼapxən	кӀэпхын	t͡ʃʼapxən
Temirgoy	кӀьэмгуе	kʲʼamɡʷəja	кӀэмгуе	t͡ʃʼamɡʷəja	кӀэмгуе	t͡ʃʼamɡʷəja
smithy	кӀьыщ	kʲʼəɕ	кӀыщ	t͡ʃʼəɕ	кӀыщ	t͡ʃʼəɕ
rope	кӀьапсэ	kʲʼaːpsa	кӀапсэ	t͡ʃʼaːpsa	кӀапсэ	t͡ʃʼaːpsa
gun	кӀьэрахъо	kʲʼaraːχʷa	кӀэрахъо	t͡ʃʼaraːχʷa	кӀэрахъуэ	t͡ʃʼaraːχʷa
long	кӀьэхьы	kʲʼaħə	кӀыхьэ	t͡ʃʼəħa	кӀыхь	t͡ʃʼəħ
short	кӀьако	kʲʼaːkʷa	кӀако	t͡ʃʼaːkʷa
to kill	укӀьын	wkʲʼən	укӀын	wt͡ʃʼən	укӀын	wt͡ʃʼən
to move away	ӀукӀьын	ʔʷəkʲʼən	ӀукӀын	ʔʷət͡ʃʼən	ӀукӀын	ʔʷət͡ʃʼən
key	ӀукӀьыбзэ	ʔʷəkʲʼəbza	ӀункӀыбзэ	ʔʷənt͡ʃʼəbza	ӀункӀыбз	ʔʷənt͡ʃʼəbz
day after tomorrow	нэущымыщкӀь	nawɕəməʃkʲʼ	неущымыкӀ	najwɕəmət͡ʃʼ
to wink	енэкӀьэон	janakʲʼawan	енэкӀэон	janat͡ʃʼawan	енэкӀэуэн	janat͡ʃʼawan
beard	жакӀьэ	ʒaːkʲʼa	жакӀэ	ʒaːt͡ʃʼa	жьакӀэ	ʑaːt͡ʃʼa
poor	тхьэмыщкӀь	tħaməɕkʲʼ	тхьамыкӀ	tħaːmət͡ʃʼ	тхьэмыщкӀэ	tħaməɕt͡ʃʼa
to be ashamed	укӀьытэн	wəkʲʼətan	укӀытэн	wət͡ʃʼətan	укӀытэн	wət͡ʃʼətan

Хьэрыф чъ ыкӀи чӀ хъугъэх ч ыкӀи кӀ ШапсыгъэбзэмкӀэ.^[4]

КӀэмыгуй чъ [ʈʂ] хъугъэ ч [t͡ʃ] ШапсыгъэбзэмкӀэ :

Инджылыбзэ	Шапсыгъэбзэ		КӀэмыгуебзэ		Къэбэрдеибзэ
Инджылыбзэ	Кириллица	IPA	Кириллица	IPA	Кириллица	IPA
tree	чыг	t͡ʃəɣ	чъыгы	ʈʂəɣə	жыг	ʒəɣ
to sleep	чыен	t͡ʃəjan	чъыен	ʈʂəjan	жыен	ʒəjan
cold	чыӀэ	t͡ʃəʔa	чъыӀэ	ʈʂəʔa	щӀыӀэ	ɕʼəʔa
to run	чэн	t͡ʃan	чъэн	ʈʂan	жэн	ʒan
to run down	ечэхын	jat͡ʃaxən	ечъэхын	jaʈʂaxən	ежэхын	jaʒaxən
goat	ачэ	aːt͡ʃa	ачъэ	aːʈʂa	ажэ	aːʒa
number	пчагъэ	pt͡ʃaːʁa	пчъагъэ	pʈʂaːʁa	бжагъэ	bʒaːʁa
door	пчэ	pt͡ʃa	пчъэ	pʈʂa	бжэ	bʒa
door handle	пчэпсы	pt͡ʃapsə	пчъэпсы	pʈʂapsə	бжэпсы	bʒapsə

КӀэмыгуй чӀ [ʈʂʼ] хъугъэ кӀ [t͡ʃʼ] ШапсыгъэмбзэмкӀэ :

Инджылыбзэ	Шапсыгъэбзэ		КӀэмыгуебзэ		Къэбэрдеибзэ
Инджылыбзэ	Кириллица	IPA	Кириллица	IPA	Кириллица	IPA
stands under	кӀэт	t͡ʃʼat	чӀэт	ʈʂʼat	щӀэт	ɕʼat
sits under	кӀэс	t͡ʃʼas	чӀэс	ʈʂʼas	щӀэс	ɕʼas
lies under	кӀэлъ	t͡ʃʼaɬ	чӀэлъ	ʈʂʼaɬ	щӀэлъ	ɕʼaɬ
area	кӀыпӀэ	t͡ʃʼəpʼa	чӀыпӀэ	ʈʂʼəpʼa	щӀыпӀэ	ɕʼəpʼa
debt	кӀыфэ	t͡ʃʼəfa	чӀыфэ	ʈʂʼəfa	щӀыхуэ	ɕʼəxʷa
earth	кӀыгу	t͡ʃʼəɡʷ	чӀыгу	ʈʂʼəɡʷ	щӀыгу	ɕʼəɡʷ
bottom	кӀэ	t͡ʃʼa	чӀэ	ʈʂʼa	щӀэ	ɕʼa
strong, force	кӀуакӀэ	kʷʼaːt͡ʃʼa	кӀуачӀэ	kʷʼaːʈʂʼa	кӀуащӀэ	kʷʼaːɕʼa
iron	гъукӀы	ʁʷət͡ʃʼə	гъучӀы	ʁʷəʈʂʼə	гъущӀы	ʁʷəɕʼə
daw	къуанкӀэ	qʷaːnt͡ʃʼa	къуанчӀэ	qʷaːnʈʂʼa	къуанщӀэ	qʷaːnɕʼa
bumblebee	кӀыбжь	t͡ʃʼəbʑ	чӀыбжь	ʈʂʼəbʑ	щӀыбжь	ɕʼəbʑ
badger	кӀыкъу	t͡ʃʼəqʷ	чӀыкъу	ʈʂʼəqʷ	щӀыкъу	ɕʼəqʷ
dark	кӀапцӀэ	t͡ʃʼaːpt͡sʼa	чӀапцӀэ	ʈʂʼaːpt͡sʼa	щӀапцӀэ	ɕʼaːpt͡sʼa
to ask	упкӀэн	wəpt͡ʃʼan	упчӀэн	wəpʈʂʼan	упщӀэн	wəpɕʼan
gem, jewel	мыкӀы	mət͡ʃʼə	мычӀы	məʈʂʼə	мыщӀы	məɕʼə
clew	хъукӀанэ	χʷət͡ʃʼaːna	хъучӀанэ	χʷəʈʂʼaːna	хъущӀанэ	χʷəɕʼaːna
to bury	кӀэтӀэн	t͡ʃʼatʼan	чӀэтӀэн	ʈʂʼatʼan	щӀэтӀэн	ɕʼatʼan

ШапсыгъэбзэмкӀэ зыгорэ гушыӀахэмкӀэ мыкӀодых н [n], м [m] ыкӀи р [r] хьарыфхэр.^[5]

Хьарыф м [m] мэкӀоды ипэу итымэ б [b], п [p], пӀ [pʼ] :

Инджылыбзэ	Шапсыгъэбзэ		КӀэмыгуебзэ		Къэбэрдеибзэ
Инджылыбзэ	Кириллица	IPA	Кириллица	IPA	Кириллица	IPA
calm	сабыр	saːbər	самбыр	saːmbər	самбыр	saːmbər
Saturday	шэбэт	ʃabat	шэмбэт	ʃambat	щэбэт	ɕabat
finger	Ӏэпхъабэ	ʔapχaːba	Ӏэхъуамбэ	ʔaχʷaːmba	Ӏэпхъуамбэ	ʔapχʷaːmba
toe	лъэпхъабэ	ɬapχaːba	лъэхъуамбэ	ɬaχʷaːmba	лъэпхъуамбэ	ɬapχʷaːmba
wide	шъуабгъо	ʃʷaːbʁʷa	шъуамбгъо	ʃʷaːmbʁʷa	фабгъуэ	faːbʁʷa
peel	шъуапӀэ	ʃʷaːpʼa	шъуампӀэ	ʃʷaːmpʼa	фампӀэ	faːmpʼa
board	пхъэбгъу	pχabʁʷ	пхъэмбгъу	pχambʁʷ	пхъэбгъу	pχabʁʷ
worm	хьэблыу	ħabləw	хьамлыу	ħaːmɮəw	хьэмбылыу	ħambəɮəw

Хьарыф н [n] мэкӀоды ипэу итымэ дж [d͡ʒ], ч [t͡ʃ], кӀ [t͡ʃʼ] ыкӀи д [d], т [t], тӀ [tʼ] :

Инджылыбзэ	Шапсыгъэбзэ		КӀэмыгуебзэ		Къэбэрдеибзэ
Инджылыбзэ	Кириллица	IPA	Кириллица	IPA	Кириллица	IPA
egg	кӀьакӀьэ	kʲʼaːkʲʼa	кӀэнкӀэ	t͡ʃant͡ʃa	кӀэнкӀэ	t͡ʃant͡ʃa
sweat	пкӀатӀэ	pt͡ʃʼaːtʼa	пкӀантӀэ	pt͡ʃʼaːntʼa	пщӀантӀэ	pɕʼaːntʼa
flue pipe	оджэкъ	wad͡ʒaq	онджэкъ	wand͡ʒaq
rice	пыдж	pəd͡ʒ	пынжь	pənd͡ʒ
pillow	шъхьатэ	ʂħaːta	шъхьантэ	ʂħaːnta	щхьэнтэ	ɕħanta
thin	пӀакӀэ	pʼaːt͡ʃʼa	пӀуанкӀэ	pʷʼaːnt͡ʃʼa	пӀащӀэ	pʼaːɕʼa
pants	гъошэгь	ʁʷaʃaɡʲ	гъончэдж	ʁʷant͡ʃad͡ʒ	гъуэншэдж	ʁʷanʃad͡ʒ
fast	псыкӀэ	psət͡ʃʼa	псынкӀэ	psənt͡ʃʼa	псынщӀэ	psənɕʼa
shovel	хьацэ	ħaːt͡sa	хьанцэ	ħaːnt͡sa	хьэнцэ	ħant͡sa
blue	шхъуатӀэ	ʃχʷaːtʼa	шхъуантӀэ	ʃχʷaːntʼa	шхъуантӀэ	ʃχʷaːntʼa
key	ӀукӀьыбзэ	ʔʷəkʲʼəbza	ӀункӀыбзэ	ʔʷənt͡ʃəbza	ӀункӀыбзэ	ʔʷənt͡ʃəbza
vein	лъытфэ	ɬətfa	лъынтфэ	ɬəntfa	лъынтхуэ	ɬəntxʷa
heavy	отэгъу	wataʁʷ	онтэгъу	wantaʁʷ	уэндэгъу	wandaʁʷ
knee	лъэгуаджэ	ɬaɡʷaːd͡ʒa	лъэгуанджэ	ɬaɡʷaːnd͡ʒa	лъэгуажьэ	ɬaɡʷaːʑa
butterfly	хьэтӀрэпӀый	ħatˈrapˈəj	хьэнтӀэрэпӀый	ħantˈarapˈəj	хьэндырабгъуэ	ħandəraːbʁʷa
noise	жъот	ʒʷat	жъонт	ʒʷant
peanuts	чӀыдэ	t͡ʃʼəda	чӀындэ	t͡ʃʼənda	щӀыдэ	ɕʼəda
chair	пхъэтӀэкӀу	pχatʼakʷʼ	пхъэнтӀэкӀу	pχantʼakʷʼ

Хьарыф р [r] мэкӀоды ипэу итымэ т [t] :

Инджылыбзэ	Шапсыгъэбзэ		КӀэмыгуебзэ		Къэбэрдеибзэ
Инджылыбзэ	Кириллица	IPA	Кириллица	IPA	Кириллица	IPA
corn	натыф	naːtəf	натрыф	naːtrəf	нартыху	naːrtəxʷ
Nart	нат	naːt	нарт	naːrt	naːt	нарт

Бзэхабзэ зэнымкӀырхэр

Шапсыгъ -мгьэ (-mɡʲa) я -гьэ (-gʲa) ↔ Адрэ АдыгэбзэхэмкӀэ -мкӀэ (-mt͡ʃa) я -кӀэ (-t͡ʃa).

Шапсыгъ : КӀалэр Адыгэбзэгьэ мэгущаӀэ ↔ КӀэмгуебзэ : КӀалэр АдыгэбзэкӀэ мэгущаӀэ
Шапсыгъ : Къэлэмымгьэ сэтхэ ↔ КӀэмгуебзэ : КъэлэмымкӀэ сэтхэ

Текст

Саусырыкъо гъэжъо чылапхъэр натымэ къызэрафихыжьыгъагъэр:

Натыхэр гъэжъо шӀэным пылъыгъэх. Гъэжъо шӀэным пылъымэ анахьыжъэу щытыгъэр

Тхьагъэлыгь арыгъэ…

— ЫсӀэ къышъуиӀуагъэба? — ыӀуи Сэтэнае натымэ къяупкӀыгъ…

—Емынэжъ иунэ тэ щыӀ? — аӀуи натхэр кӀэупкӀагъэх.

Гулъытыгъуэ

[1] Спирантизация аффрикат

[2] Палатализация (смягчение) и аффрикатизация согласных

[2-3] Переднеязычные мягкие шипящие аффрикаты дж, ч, к1

[4] Переднеязычные твердые шипящие аффрикаты дж, чъ, ч1 (урыс.)

[5] Наращение сонорных согласных

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]