Нэгумэ Шорэ
| Нэгумэ Шорэ | |
| Нэгумэ Шорэ Бэчмырзэ и къуэ | |
| |
| И лэжьыгъэр: | тхыдэ, усакӀэ |
| Къыщыхъуар: | 1794 жэпуэгъуэм и 5 |
| Къыздэхъуар: | Нэгумэхьэблэ |
| Дунейм щехыжар: | 1844 мэкъуауэгъуэм и 10 (49 гъ.) |
| Дунейм здехыжар: | Бытырбыху |
Нэгумэ Шорэ (1794 жэпуэгъуэм и 5 — 1844 мэкъуауэгъуэм и 10) — Нэгумэхьэблэм къэхъуа Джэц и псыхъуэм дэтам Псыхуабэм и пэмыжыжьу. И адэм и адэшхуэр абдзэххэм ящыщт, лъэпкъым къыхэкӀауэ Къэбэрдейм дэтӀысхьат, ӀэнатӀэпӀашъхьэ пщы-уэркъ зэрахьу.
Биографиэ
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]Шорэ и адэ Нэгумэ Бэчмырзэ къызыхэкӀар уэркъ унэгъуэт. Шорэ Дагъыстан щыщ къуаджэу Эндери дэт мэдрысым щеджа, дэгъу къыухат ар. Абы иужкӀэ якъуаджэ тӀэкӀурэ ефэндыу щылэжьа. Ауэ дин ӀохущӀэныр ӀэкӀыб ишъри, научнэ гъэсэныгъэм зырита. Шорэм хьарапыбзэр, тыркубзэр, персыбзэр, ягъунэгъу лъэпкъхэм ябзэ ишъэт. ЛъэныкъуабэхэмкӀэ шъэныгъэу къыӀэкӀэхьаэхэм кӀэлэ нэжгъурым диным итэрэзыгъэкӀэ игу щэч къырагъэхьа. «Адыгэ народым и историе» жхуиӀэр тхылъу нэужым итхам уеджэ зыхъукӀэ наху къыпфэхъу ислъам диным щӀулъэгъу куу зэрхуромэыӀар. А тхылъым щыкӀегъэтхъы мафӀэрэ джатэрэкӀэ адыгэмэ ислъам диныр зэрырагъэштар, тхьамышкӀагъу лъэпкъым къыхуихьахэр.
Тыркуе лъэныкъом нахъри Урысей лъэныкъуэр нахъ тэрэзу илъытэт Нэгумэм. Урысыбзэр, урыс литературэр ищӀэным кӀэнэцӀт. АршъхьакӀэ къэкӀыни, илъэпкъы тхэныр, научнэ шъэныгъэхэр ӀэкӀигъэхьаным игугъэ зыдиӀыгъа. Ар къыбдэхъуным шъхьакӀэ еджапӀэ укӀэхьан хуэя, ауэ Шорэм ахуэдэ амал иӀакъым. Амал закъу щыӀар урысыдзэм хэхьаныра. Апхэду, 1818-рэ илъэсым Шорэр урысыдзэм къулыкъу щихьынэу хэхьэ. Урысыбзэр Шорэм псынкӀэу зегъашъэ.
Бзэр зэришъэрэм ишӀуагъэкӀэ Кавказскэ линием игупчэ штабы зэдзэкӀакӀоу, нэужым а 1-рэ Волжскэ къэзэкъ полкым итхакӀоу ӀэнатӀэхэр зэрихьагъ. Нэгумэм ыбгъэгу хьазырхэр къытепшӀыкӀутӀукӀы, ибгырыпхы сэшхор, къамэр, шхонкӀэкӀыр пышӀагъэх, игъогурыкӀо Ӏалъмэкъы тхылъхэр, тетрадхэр дэлъых. Дзэ къулыкъоу ышӀэрэм дакӀоу еджэ, матхэ, пшъы ымышӀэу ишӀэныгъэ хегъахъо... Аузэ, еджэкӀо чӀыпӀэу зэрытым екӀышъ, егъэджакӀо мэхъу — аманаткӀэ атыгъэ адыгэ кӀэлэцӀыкӀухэу Нальчикы дэсхэр ригъэджэнхэу дзэпащэхэм 1828-рэ илъэсым Шорэр агъакӀо. Ащ бэрэ Ӏоф щимышӀагъэу Петербургы дэтыгъэ Кавказ-къушъхьэчӀэсхэр зыхэт полуэскадроным 1830-рэ илъэсым Нэгумэр агъэкӀожьы, 1835-рэ илъэсым нэс ащ дзэ къулыкъур щехьы. Кавалерием ипоручикыцӀэр иӀэу 1835-рэ илъэсым ар Тифлисы агъакӀо...
Дзэ къулыкъур, ӀофшӀэн зэфэшъхьафхэр — бэ пэкӀэкӀыгъэр Нэгумэ Шорэм. Ау сыд зешӀи, школ къызэӀуихынышъ еджэныгъэ-гъэсэныгъэм игъогу илъэпкъ зэрэтыригъэуцоным игугъэ ин ышъхьэ икӀэу къыхэкӀыгъэп. Ар алъапс адыгэ алфавитэу зэхигъэуцуа-гъэм, «Начальные правила адыгейской грамматики», «Черкесские предания», «История адыгейского народа» зыфиӀорэ тхыгъэшхохэу Нэгумэм ышӀыгъэхэм. Ау иморадхэр къыдэхъуныр Нэгумэм инасыпы къыхьыгъэп. Итхыгъэхэр ыӀыгъэу Петербургы Академием кӀуагъэу зыми джыри ӀукӀэгъу имыфагъэу сымэджэ хьылъэ хъугъэ, июным и 10-м (22-м) 1844-рэ илъэсым Нэгумэр лӀагъэ.
Нэгумэм иӀофшӀагъэмэ ащыщхэр ар зэлӀэ ужым хаутыгъэх, ау янахьыбэр Ӏэпэрытхыхэу, ныкъотхыхэу къэнагъэх. Нэгумэм итхыгъэу зыдэщыӀэр амышӀэу илъэси 100-м ехъу щылъыгъэу къагъотыжьыгъэ грамматикэм мэхьанэшхо дэдэ иӀ адыгабзэм ибзэхабзэхэр зэгъэшӀэнымкӀэ.
Тэ тилъэхъанэ Ӏофы бэкӀае ашӀагъ Нэгумэ Шорэм инаучнэ лэ-жьыгъэхэр цӀыфэу зыфитхыгъэхэм алъыгъэӀэсыгъэнымкӀэ. Адыгэм итарихъ зэгъэшӀэгъэнымкӀэ «Адыгэ народым иисторие» зыфиӀоу
Нэгумэ Шорэм ытхыгъэу зэрепэсыгъэу уасэ зыфэ-шӀыгъуаер урысыбзэкӀи къэбэртэябзэкӀи 1958-рэ илъэсым Нальчикы къыщыдэкӀыжьыгъ, бзэшӀэныгъэмкӀэ Ӏофэу Нэгумэм ышӀагъэхэр тхылъитӀу хъухэу «Филологические труды» ацӀэу (апэрэр — 1956-рэ илъэсым, ятӀонэрэр — 1959-рэ илъэсым) Нальчикы къыщыдэкӀыгъэх.