КӀах Адыгэбзэ версиехэм я зэщхьэщыкӀыныгъэхэр
цӀ Adamsa123 moved page КӀахыбзэ to КӀах Адыгэбзэ |
|||
38 сатырыр | 38 сатырыр | ||
== Тхыпкъылъэр == |
== Тхыпкъылъэр == |
||
'''КӀэмгуэй хьэрыфылъэ''' ( ''КӀах тхыбзэр зытет'' ) |
'''КӀэмгуэй хьэрыфылъэ''' ( ''КӀах тхыбзэр зытет'' ) |
||
{| class="wikitable" |
{| class="wikitable" |
||
| style="width: |
| style="width:6em; text-align:center; padding: 3px;" | А а |
||
а |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б |
||
бы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | В в |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | В в |
||
вы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г |
||
гы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Гу гу |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Гу гу |
||
гуы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Гъ гъ |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Гъ гъ |
||
гъы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Гъу гъу |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Гъу гъу |
||
гъуы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д |
|||
ды |
|||
|- |
|- |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Дж дж |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Дж дж |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Джъ джъ |
|||
джы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Дз дз |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Дз дз |
||
дзы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Дзу дзу |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Дзу дзу |
||
дзуы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё |
|||
йэ |
|||
|- |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | (Ё ё) |
|||
йо |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж |
||
жы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Жъ жъ |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Жъ жъ |
||
жъы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Жъу жъу |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Жъу жъу |
||
жъуы |
|||
|- |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Жь жь |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Жь жь |
||
жьы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | З з |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | З з |
||
зы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | И и |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | И и |
||
йы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й |
||
|- |
|||
йы кӀакӀыу |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | К к |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | К к |
||
кы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ку ку |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ку ку |
||
куы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Къ къ |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Къ къ |
||
къы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Къу къу |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Къу къу |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | КI кI |
|||
къуы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | КIу кIу |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | |
|||
|- |
|- |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | КӀ кӀ |
|||
кӀы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | КӀу кӀу |
|||
кӀуы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л |
||
лы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Лъ лъ |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Лъ лъ |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | ЛI лI |
|||
лъы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | ЛӀ лӀ |
|||
лӀы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | М м |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | М м |
||
мы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н |
||
ны |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | О о |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | О о |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | |
|||
уэ |
|||
|- |
|- |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | П п |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | П п |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | ПI пI |
|||
пы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | ПIу пIу |
||
пӀы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | ПӀу пӀу |
|||
пӀуы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р |
||
ры |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | С с |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | С с |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | |
|||
сы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | |
||
ты |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | ТӀ тӀ |
|||
тӀы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | ТӀу тӀу |
|||
тӀуы |
|||
|- |
|- |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | ТI тI |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | ТIу тIу |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | У у |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | У у |
||
уы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | |
|||
фы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | |
|||
|- |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ху ху |
|||
хы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Хъ хъ |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Хъ хъ |
||
хъы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Хъу хъу |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Хъу хъу |
||
хъуы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Хь хь |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Хь хь |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | |
|||
хьы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | |
|||
|- |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц |
||
цы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Цу цу |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Цу цу |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | ЦI цI |
|||
цуы |
|||
|- |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | ЦӀ цӀ |
|||
цӀы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Чъ чъ |
|||
чы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | ЧI чI |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | |
|||
чӀы |
|||
|- |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш |
||
шы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Шъ шъ |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Шъ шъ |
||
шъы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Шъу шъу |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Шъу шъу |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | ШI шI |
|||
шъуы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | ШIу шIу |
||
шӀы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | ШӀу шӀу |
|||
шӀуы |
|||
|- |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | |
|||
щы |
|||
|- |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | (Ъ ъ) |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ |
|||
пытэ тамыгь |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь |
|||
ы |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | (Ь ь) |
|||
шъэбэ тамыгь |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю |
|||
э |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | |
|||
йыу |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | (Я я) |
|||
йа |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ӏ |
|||
Ӏы |
|||
|- |
|- |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | I |
||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Iу |
|||
Ӏыу |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | |
|||
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | |
|||
|} |
|} |
||
'''а''' [a] макъ кIыхьыр къегъэлъагъуэ. Ипэм щитым деж адрей бзэхэм къызэрыщеджэм хуэдэкъым. Псалъэм папщIэ, урысыбзэкIэ ''арбуз'' жаIэу ятхыр адыгэбзэкIэ ''Iэрбуз'' жыпIэу тхын хуейщ. |
|||
'''э''' [ă] макъ кIэщIыр къегъэлъагъуэ. Урысыбзэм хэт "а"-мрэ "о"-мрэ щытемыгъэщIапхъэм деж, абы ещхьу къеджэн хуейщ. Ипэм зэикI ирагъувэркъым. Ар псалъэм ипэм щигъэувапхъэм деи "а" ягъэув. |
|||
'''б''' [b] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар урысыбзэм хэт "б"-ми, инджылызыбзэм хэт "b"-ми ещхьщ. |
|||
'''в''' [v] макъыр къегъэлъагъуэ. Зыхэтыр къэбэрдеймрэ иджырей шэрджэсымрэ беслъэнеймрэ ябзэращ. Адрейхэм ябзэм хамэбзэм къыхэкIыу къыхэхьа псалъэхэм фIэкI хэткъым. Абы ипIэкIэ е [ż°], [ċ°] е [dż°] къокIIуэ, ауэ абыхэм иджыри дытепсэлъыхьынущ. |
|||
'''г''' [ğ] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар "г" "х"-м ещхьу къыщыппсэлъкIэщ щыхъур. Хамэбзэ псалъэхэм [g] макъыр къыщегъэлъагъуэ. |
|||
'''гу''' [g°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр къэпсэлъын щхьа [g] макъым игъусэу [w] жыIэн хуейщ. |
|||
'''гъ''' [γ] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар шхын ехыпIэ Iупхъуэр щыкIэзызкIэ къикI макъщ. Нэмыцэбзэмрэ францыбзэмрэ я R пхъашэм ещхьщ. |
|||
'''гъу''' [γ°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [γ]-рэ [w]-рэ, а [g°] къызэрапсэлъыу жыхуэсIам хуэдэу, зэщIыгъуыу къэппсэлъымэ мэхъу. |
|||
'''д''' [d] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар урысыбзэми, инджылызыбзэми хэтым ещхьщ. |
|||
'''дж''' [dž´] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [č´] макъым и къэхъукIэу, ауэ жьгъыжьгъыу щыту аращ. Нэхъ захуэу тхын хъумэ, мыр "джь"-уэ тхын хуейт, сыту жыпIэмэ, абазэбзэм хэт "дж"-р тIэкIу нэгъуэщIщи (дыдейм ещхьыр абазэбзэ "джь"-ращ). Инджылызыбзэм хэт "j"-м къызэреджэри аращ. |
|||
'''дз''' [dz] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр нэхъ ипэкIэ стхам ещхьщ, ауэ [d]-рэ [z]-рэ щызэгухьэкIэ къыхъуу аращ. |
|||
'''дзу''' [dż°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр къэбэрдеибзэм хэткъым. Зыхэтыр кIахэбзэращ. Ар зыхэт псалъэ закъуэ-тIакъуэхэм абы ипIэ къэбэрдейм [v] жаIэ. Мыр [d]-рэ [ż°]-рэ щызыгуэхьэкIэ къэхъу макъщ. [ż°]-м и къэпсэлъыкIэм иджыри сытепсэлъыхьынущ. |
|||
'''ж''' [ž] макъыр къегъэлъагъуэ. Урысыбзэм хэтым ещхьщ. |
|||
'''е''' псалъэм ипэм е макъ зешэм къыкIэлъыкIуэ къыщыкIуэкIэ [ja] къегъэлъагъуэ. Адрейхэм [e] макъыр къегъэлъагъуэ. |
|||
'''ё''' адыгэбзэм хэткъым, ауэ урысыбзэм къыхэкIа псалъэхэм хэтынкIэ мэхъу. |
|||
'''жъ''' [ż] макъыр кIахэбзэм къыщегъэлъагъуэ. Мыр [ž] макъыр [z] хуэдэу къэппсэлъымэ аращ щыхъур. |
|||
'''жъу''' [ż°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыри зыхэтыр кIахэбзэращ. ЗэрыжысIащи мыбы ипIэкIэ къэбэрдеибзэм [v] къокIуэ. Мы макъыр [w] бгъэзууэ къыщыппсэлъкIэ мэхъу. |
|||
'''жь''' кIахэбзэм [ž´] макъыр къыщегъэлъагъуэ, къэбэрдеибзэм [ż] макъыр къыщегъэлъагъуэ. [ž´]-р [š´]-м ещхьщ, ауэ макъ жьгъыжьгъщ. |
|||
'''з''' [z] макъыр къегъэлъагъуэ. Урысыбзэми инджылызыбзэми хэт [z]-м хуэдэщ. |
|||
'''и''' псалъэм ипэм е макъ зешэм къыкIэлъыкIуэ къыщыкIуэкIэ [jı] къегъэлъагъуэ (псалъэм папщIэ, ибэ [j́ıba], щIэин [ś'ajın]). Адрейхэм [i] макъыр къегъэлъагъуэ (псалъэм папщIэ, зыри [zıri]). |
|||
'''й''' [j] макъыр къегъэлъагъуэ. |
|||
'''к''' [k] макъыр къегъэлъагъуэ. [kh]-уэ жыпIи хъунущ, сыту жыпIмэ, [k]-р [h]-м хэхьэж хуэдэу къапсэлъыри. |
|||
Псалъэ закъуэтIакъуэмрэ хамэбзэ псалъэхэмрэ фIэкIа хэткъым. |
|||
'''ку''' [k°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [k]-рэ [w]-рэ щызэгухьэкIэ хъу макъщ; нэхъ ищхьэкIэ [g°] къызэрапсэлъыу жыхуэтIам хуэдэу мыри къапсэлъ. |
|||
'''кхъ''' [q] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [q']-р [x]-м хэхьэжу къэпсэлъын хуейщ. |
|||
Зыхэтыр къэбэрдеибзэмрэ беслъэнеибзэращ, ауэ шапсыгъыбзэмрэ бжьэдыгъубзэмрэ мыбы нэхъ ещхьу макъ къапсэлъ. Арщхьа абыхэм къ хьэрф фIэкIа къагъэсэбэпкъым. |
|||
'''къ''' и нэхъыбэм [q'] макъыр къегъэлъагъуэ, ауэ [q] макъым нэхъ ещхьыу къапсэлъынкIи мэхъу (п.п., шапсыгъхэмрэ бжьэдыгъухэмрэ). Мыр [g] макъым тIэкIу ещхьщ, ауэ джийм къокI, жьыр быударэ зэуэ къыщибгъэкIкIэ. |
|||
'''къу''' и нэхъыбэм [q°'] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар [q']-мрэ [w]-мрэ зэгъусэу къыщыппсэлъкIэ къокI; [q']-р джийм къикIыу, [w]-р IупэкIэ щIыбгъужыу. |
|||
'''кI''' е [č´'], е [k´'], иныкъуэхэм деи [k'] къегъэлъагъуэ. |
|||
[č´'] макъыр [č´] хэкъузауэ къыщыппсэлъкIэ мэхъу. Япэм абы ипIэ къапсэлъыу щытар [k´'] макъыращ; ар [k´] макъыр хэкъузауэ къыщыппсэлъкIэ мэхъу. Нобэ ар къэзыпсэлъхэр джылахъстэнейхэмрэ, хыIуфэ шапсыгъхэмрэ, IэщIыбым щыIэ адыгэхэмрэщ. Мы хьэрфыр псалъэ закъуэтIакъуэм [k']-уэ къыщапсэлъ (п.п., шкIэ, ткIий, IэшкIэ). |
|||
'''кIу''' [k°'] макъыр къегъэлъагъуэ. Мы макъыр [k']-мрэ [w]-мрэ зэгъусэу къыщыппсэлъым мэхъу. |
|||
'''л''' [ĺ] макъыр е [l´] макъыр къегъэлъагъуэ. [ĺ] макъыр адыгэбзэ фIэкIа нэмыщIыбзэхэм хэту къыщIэкъынукъым. Ар къыщыппсэлъкIэ бзэгупэр ищхьэ дзапэфIанэхэм я лъащIэм нэмысу Iущхьэм кIэрыпкъузэу жьыр лъэщу бгъэвуун хуейщ. Адыгэм языныкъуэхэм [l´]-уэ къапсэлъ. Ар урысыбзэм "ль"-м къызэреджэм ещхьщ. |
|||
'''лъ''' [ł] макъыр къегъэлъагъуэ. Мы макъыри къыщыппсэлъкIэ бзэгупэр ищхьэ дзапэфIанэхэм я лъащIэм нэмысыпэу кIэрыкъузэн хуейщ, ауэ жьы къипгъэкIыр бгъэвуунукъым. |
|||
'''лI''' [ł'] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [ł]-м ещхьщ, ауэ къыщыппсэлъкIэ джийми макъ къигъэIукIын хуейщ. КъэпсэлъыкIэу 2 иIэщ. |
|||
'''м''' [m] |
|||
'''н''' [n] |
|||
'''о''' Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм [o] къыщегъэлъагъуэ, Адыгэ Республикэм [wă] къыщегъэлъагъуэ (хамэбзэ псалъэхэм нэмыщI). Къэбэрдеибзэм хэт [o]-р е [ă]-м къыхокI (п.п., сощIэ / сэшIэ), е [aw]-м къыхокI (п.п., дотэ / даутэ). |
|||
'''п''' [p]. |
|||
'''р''' [r] |
|||
'''с''' [s] |
|||
'''т''' |
|||
'''у''' [w] |
|||
'''ф''' [f] |
|||
'''х''' |
|||
'''I''' [?] макъыр къегъэлъагъуэ (едэIуэн). Мы макъыр [q'] макъым ещхьу къапсэлъ, икIи а макъым къыхокI, е, нэгъуэщIыу жыпIэмэ, мы макъым ипIэкIэ япэм [q'] къапсэлъыу щытауэ жыпIэ хъунущ. Нобэ къыздэсым адыгэм [?] макъым ипIэ [q'] къэзыпсэлъ яхэтщ, псалъэм папщIэ, убыххэм, хьэкIувхэм. Мы макъыр зыхэт адыгэ псалъэхэм хуэзэ адзыгъэ псалъэхэм мыбы ипIэ къакIуэр [q'] макъыращ (п.п., ад. Iэзэ - адз. aq'aza). Адыгэми адзыгъэми я сабийхэм псалъэкIэ зыщырагъащIэм деж [q'] къапсэлъыу щIадзэн ипэ [?] къапсэлъ. ИкIи, нэхъ ищхьэкIэ зэрыстхащи, [q'] макъыр [?] макъым хуокIуэ (п.п., къэбэрдей адыгэхэм "-къым" суффиксым ипIэ "-Iым" къапсэлъ). Мы макъым и къэпсэлъыкIэр гурыгъэIуэгъуейщ, ауэ урысыбзэ, тыркубзэ е нэмыщIыбзэхэм макъ зешэхэм ипэ и нэхъыбэм итщ мыр. НыгъуэщIыу жыпIэмэ, мы макъыр къэпсэлъын щхьэкIэ макъ зешэ гуэр жьыр къыумыгъэкIыу быубыдарэ зэуэ къигъэIукIын хуейщ. |
|||
'''Iу''' [?°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [?] макъымрэ [w] макъымрэ зэгъусэу къыщыппсэлъкIэ къокI. НыгъуэщIу жыпIэмэ, джиймкIэ [?] къыбогъэкI, ар къыщикI дыдэми IупэкIэ [w] къыбопсэлъ. |
14:35, 18 Накъыгъэ 2016 версие
КӀахыбзэ | |
---|---|
Къэралхэр: | Урысей (Адыгэ Республикэ, Краснодар щIыгу), Тырку, Йордан, Исраел |
Ирипсалъэхэм я бжыгъэр: | ~500,000 |
Классификациэ | |
Категориэ: | Еуразиэм и бзэхэр |
Ишъхъэрэкъаукъаз унагъуэшхуэ (псом къамылъыта) | |
Тхыбзэр: | кирилл хьэрыф |
Бзэ кодхэр | |
КъэралСтандарт 7.75–97: | каа 250 |
ISO 639-1: | — |
ISO 639-2: | ady |
ISO 639-3: | ady |
КӀахыбзэ йэ КӀах псалъэ (ин-бз. West Circassian, урбз. Адыгейский язык) — шапсыгъхэм, абдзэххэм, натхъуэджхэм, бжъэдыгъухэм, кӀэмыгуейхэм я тхыбзэр зэрзэфӀэтыр. Адыгеймрэ Хы ШӀуцӀэ Ӏуфэмрэ щыпсэу адыгэхэм я бзэ.
КӀахыбзэ Диалектхэр
- КӀахыбзэ
- Хы Шӏуцӏэм идэжь ӏутыхэр
- Нэтхъуаджэбзэ
- Шапсыгъэбзэ
- Шапсыгъэ шху (Шапсыгъэмэ ячӏыгужъ ыпшӏэ)
- Кӏэмгуе-шапсыгъ (Шапсыгъэмэ ячӏыгужърэ Кӏэмгуемэ ячӏыгужърэ языфагу)
- Шапсыгъэ-цӏыкӏу (Шапсыгъэмэ ячӏыгужъ ычӏэгъ, Хы Шӏуцӏэм идэжь)
- Кфар Камэм ишапсыгъэбзэ
- ХьакӀуцубзэ
- Псыжъым идэжь ӏутыхэр
- Хы Шӏуцӏэм идэжь ӏутыхэр
Тхыпкъылъэр
КӀэмгуэй хьэрыфылъэ ( КӀах тхыбзэр зытет )
А а | Б б | В в | Г г | Гу гу | Гъ гъ | Гъу гъу |
Д д | Дж дж | Джъ джъ | Дз дз | Дзу дзу | Е е | Ё ё |
Ж ж | Жъ жъ | Жъу жъу | Жь жь | З з | И и | Й й |
К к | Ку ку | Къ къ | Къу къу | КI кI | КIу кIу | |
Л л | Лъ лъ | ЛI лI | М м | Н н | О о | |
П п | ПI пI | ПIу пIу | Р р | С с | ||
Т т | ТI тI | ТIу тIу | У у | Ф ф | ||
Х х | Ху ху | Хъ хъ | Хъу хъу | Хь хь | ||
Ц ц | Цу цу | ЦI цI | Ч ч | Чъ чъ | ЧI чI | |
Ш ш | Шъ шъ | Шъу шъу | ШI шI | ШIу шIу | Щ щ | |
Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я | |
I | Iу |
а [a] макъ кIыхьыр къегъэлъагъуэ. Ипэм щитым деж адрей бзэхэм къызэрыщеджэм хуэдэкъым. Псалъэм папщIэ, урысыбзэкIэ арбуз жаIэу ятхыр адыгэбзэкIэ Iэрбуз жыпIэу тхын хуейщ.
э [ă] макъ кIэщIыр къегъэлъагъуэ. Урысыбзэм хэт "а"-мрэ "о"-мрэ щытемыгъэщIапхъэм деж, абы ещхьу къеджэн хуейщ. Ипэм зэикI ирагъувэркъым. Ар псалъэм ипэм щигъэувапхъэм деи "а" ягъэув.
б [b] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар урысыбзэм хэт "б"-ми, инджылызыбзэм хэт "b"-ми ещхьщ.
в [v] макъыр къегъэлъагъуэ. Зыхэтыр къэбэрдеймрэ иджырей шэрджэсымрэ беслъэнеймрэ ябзэращ. Адрейхэм ябзэм хамэбзэм къыхэкIыу къыхэхьа псалъэхэм фIэкI хэткъым. Абы ипIэкIэ е [ż°], [ċ°] е [dż°] къокIIуэ, ауэ абыхэм иджыри дытепсэлъыхьынущ.
г [ğ] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар "г" "х"-м ещхьу къыщыппсэлъкIэщ щыхъур. Хамэбзэ псалъэхэм [g] макъыр къыщегъэлъагъуэ.
гу [g°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр къэпсэлъын щхьа [g] макъым игъусэу [w] жыIэн хуейщ.
гъ [γ] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар шхын ехыпIэ Iупхъуэр щыкIэзызкIэ къикI макъщ. Нэмыцэбзэмрэ францыбзэмрэ я R пхъашэм ещхьщ.
гъу [γ°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [γ]-рэ [w]-рэ, а [g°] къызэрапсэлъыу жыхуэсIам хуэдэу, зэщIыгъуыу къэппсэлъымэ мэхъу.
д [d] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар урысыбзэми, инджылызыбзэми хэтым ещхьщ.
дж [dž´] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [č´] макъым и къэхъукIэу, ауэ жьгъыжьгъыу щыту аращ. Нэхъ захуэу тхын хъумэ, мыр "джь"-уэ тхын хуейт, сыту жыпIэмэ, абазэбзэм хэт "дж"-р тIэкIу нэгъуэщIщи (дыдейм ещхьыр абазэбзэ "джь"-ращ). Инджылызыбзэм хэт "j"-м къызэреджэри аращ.
дз [dz] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр нэхъ ипэкIэ стхам ещхьщ, ауэ [d]-рэ [z]-рэ щызэгухьэкIэ къыхъуу аращ.
дзу [dż°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр къэбэрдеибзэм хэткъым. Зыхэтыр кIахэбзэращ. Ар зыхэт псалъэ закъуэ-тIакъуэхэм абы ипIэ къэбэрдейм [v] жаIэ. Мыр [d]-рэ [ż°]-рэ щызыгуэхьэкIэ къэхъу макъщ. [ż°]-м и къэпсэлъыкIэм иджыри сытепсэлъыхьынущ.
ж [ž] макъыр къегъэлъагъуэ. Урысыбзэм хэтым ещхьщ.
е псалъэм ипэм е макъ зешэм къыкIэлъыкIуэ къыщыкIуэкIэ [ja] къегъэлъагъуэ. Адрейхэм [e] макъыр къегъэлъагъуэ.
ё адыгэбзэм хэткъым, ауэ урысыбзэм къыхэкIа псалъэхэм хэтынкIэ мэхъу.
жъ [ż] макъыр кIахэбзэм къыщегъэлъагъуэ. Мыр [ž] макъыр [z] хуэдэу къэппсэлъымэ аращ щыхъур.
жъу [ż°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыри зыхэтыр кIахэбзэращ. ЗэрыжысIащи мыбы ипIэкIэ къэбэрдеибзэм [v] къокIуэ. Мы макъыр [w] бгъэзууэ къыщыппсэлъкIэ мэхъу.
жь кIахэбзэм [ž´] макъыр къыщегъэлъагъуэ, къэбэрдеибзэм [ż] макъыр къыщегъэлъагъуэ. [ž´]-р [š´]-м ещхьщ, ауэ макъ жьгъыжьгъщ.
з [z] макъыр къегъэлъагъуэ. Урысыбзэми инджылызыбзэми хэт [z]-м хуэдэщ.
и псалъэм ипэм е макъ зешэм къыкIэлъыкIуэ къыщыкIуэкIэ [jı] къегъэлъагъуэ (псалъэм папщIэ, ибэ [j́ıba], щIэин [ś'ajın]). Адрейхэм [i] макъыр къегъэлъагъуэ (псалъэм папщIэ, зыри [zıri]).
й [j] макъыр къегъэлъагъуэ.
к [k] макъыр къегъэлъагъуэ. [kh]-уэ жыпIи хъунущ, сыту жыпIмэ, [k]-р [h]-м хэхьэж хуэдэу къапсэлъыри. Псалъэ закъуэтIакъуэмрэ хамэбзэ псалъэхэмрэ фIэкIа хэткъым.
ку [k°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [k]-рэ [w]-рэ щызэгухьэкIэ хъу макъщ; нэхъ ищхьэкIэ [g°] къызэрапсэлъыу жыхуэтIам хуэдэу мыри къапсэлъ.
кхъ [q] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [q']-р [x]-м хэхьэжу къэпсэлъын хуейщ. Зыхэтыр къэбэрдеибзэмрэ беслъэнеибзэращ, ауэ шапсыгъыбзэмрэ бжьэдыгъубзэмрэ мыбы нэхъ ещхьу макъ къапсэлъ. Арщхьа абыхэм къ хьэрф фIэкIа къагъэсэбэпкъым.
къ и нэхъыбэм [q'] макъыр къегъэлъагъуэ, ауэ [q] макъым нэхъ ещхьыу къапсэлъынкIи мэхъу (п.п., шапсыгъхэмрэ бжьэдыгъухэмрэ). Мыр [g] макъым тIэкIу ещхьщ, ауэ джийм къокI, жьыр быударэ зэуэ къыщибгъэкIкIэ.
къу и нэхъыбэм [q°'] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар [q']-мрэ [w]-мрэ зэгъусэу къыщыппсэлъкIэ къокI; [q']-р джийм къикIыу, [w]-р IупэкIэ щIыбгъужыу.
кI е [č´'], е [k´'], иныкъуэхэм деи [k'] къегъэлъагъуэ. [č´'] макъыр [č´] хэкъузауэ къыщыппсэлъкIэ мэхъу. Япэм абы ипIэ къапсэлъыу щытар [k´'] макъыращ; ар [k´] макъыр хэкъузауэ къыщыппсэлъкIэ мэхъу. Нобэ ар къэзыпсэлъхэр джылахъстэнейхэмрэ, хыIуфэ шапсыгъхэмрэ, IэщIыбым щыIэ адыгэхэмрэщ. Мы хьэрфыр псалъэ закъуэтIакъуэм [k']-уэ къыщапсэлъ (п.п., шкIэ, ткIий, IэшкIэ).
кIу [k°'] макъыр къегъэлъагъуэ. Мы макъыр [k']-мрэ [w]-мрэ зэгъусэу къыщыппсэлъым мэхъу.
л [ĺ] макъыр е [l´] макъыр къегъэлъагъуэ. [ĺ] макъыр адыгэбзэ фIэкIа нэмыщIыбзэхэм хэту къыщIэкъынукъым. Ар къыщыппсэлъкIэ бзэгупэр ищхьэ дзапэфIанэхэм я лъащIэм нэмысу Iущхьэм кIэрыпкъузэу жьыр лъэщу бгъэвуун хуейщ. Адыгэм языныкъуэхэм [l´]-уэ къапсэлъ. Ар урысыбзэм "ль"-м къызэреджэм ещхьщ.
лъ [ł] макъыр къегъэлъагъуэ. Мы макъыри къыщыппсэлъкIэ бзэгупэр ищхьэ дзапэфIанэхэм я лъащIэм нэмысыпэу кIэрыкъузэн хуейщ, ауэ жьы къипгъэкIыр бгъэвуунукъым.
лI [ł'] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [ł]-м ещхьщ, ауэ къыщыппсэлъкIэ джийми макъ къигъэIукIын хуейщ. КъэпсэлъыкIэу 2 иIэщ.
м [m]
н [n]
о Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм [o] къыщегъэлъагъуэ, Адыгэ Республикэм [wă] къыщегъэлъагъуэ (хамэбзэ псалъэхэм нэмыщI). Къэбэрдеибзэм хэт [o]-р е [ă]-м къыхокI (п.п., сощIэ / сэшIэ), е [aw]-м къыхокI (п.п., дотэ / даутэ).
п [p].
р [r]
с [s]
т
у [w]
ф [f]
х
I [?] макъыр къегъэлъагъуэ (едэIуэн). Мы макъыр [q'] макъым ещхьу къапсэлъ, икIи а макъым къыхокI, е, нэгъуэщIыу жыпIэмэ, мы макъым ипIэкIэ япэм [q'] къапсэлъыу щытауэ жыпIэ хъунущ. Нобэ къыздэсым адыгэм [?] макъым ипIэ [q'] къэзыпсэлъ яхэтщ, псалъэм папщIэ, убыххэм, хьэкIувхэм. Мы макъыр зыхэт адыгэ псалъэхэм хуэзэ адзыгъэ псалъэхэм мыбы ипIэ къакIуэр [q'] макъыращ (п.п., ад. Iэзэ - адз. aq'aza). Адыгэми адзыгъэми я сабийхэм псалъэкIэ зыщырагъащIэм деж [q'] къапсэлъыу щIадзэн ипэ [?] къапсэлъ. ИкIи, нэхъ ищхьэкIэ зэрыстхащи, [q'] макъыр [?] макъым хуокIуэ (п.п., къэбэрдей адыгэхэм "-къым" суффиксым ипIэ "-Iым" къапсэлъ). Мы макъым и къэпсэлъыкIэр гурыгъэIуэгъуейщ, ауэ урысыбзэ, тыркубзэ е нэмыщIыбзэхэм макъ зешэхэм ипэ и нэхъыбэм итщ мыр. НыгъуэщIыу жыпIэмэ, мы макъыр къэпсэлъын щхьэкIэ макъ зешэ гуэр жьыр къыумыгъэкIыу быубыдарэ зэуэ къигъэIукIын хуейщ.
Iу [?°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [?] макъымрэ [w] макъымрэ зэгъусэу къыщыппсэлъкIэ къокI. НыгъуэщIу жыпIэмэ, джиймкIэ [?] къыбогъэкI, ар къыщикI дыдэми IупэкIэ [w] къыбопсэлъ.