Адыгэбзэжъэ версиехэм я зэщхьэщыкӀыныгъэхэр

Тхыгъэр къыздрахар Уикипедиэ
Content deleted Content added
Created page with "'''Адыгэбзэжъэр''' йэ '''Прото-Адыгэбзэр''' ({{lang-en|Proto-Circassian language}}) Адыгэхэмэ я бзэжъэр. к..."
(зэщхьэщыкӀыныгъэ иӀэкъым)

16:07, 22 Жэпуэгъуэ 2015 версие

Адыгэбзэжъэр йэ Прото-Адыгэбзэр (ин-бз. Proto-Circassian language) Адыгэхэмэ я бзэжъэр. кӀах псэлъэкӀэмрэ Къэбэрдей псэлъэкӀэмрэ я адэ бзэр.

Фонология

Согласныехэр

Адыгэхэбзэжъэ Cyrillic КӀахыбзэ Къэбэрдеибзэ
Бжъэдыгъубзэ КӀэмыгуябзэ Абдзахэбзэ Шапсыгъэбзэ Къэбэрдеибзэ Бэслъыныйбзэ
Aspirated
consonants
*pʰ пʰ п p п p п
*tʰ тʰ тʰ t т t т
*t͡sʰ цʰ t͡sʰ цʰ t͡s ц t͡s ц
*t͡sʰʷ цʰу t͡ɕʰʷ чъʰу t͡sʷ цу t͡ɕʷ чъу f f
*t͡ɕʰ чьʰ t͡ʂʰ чъʰ t͡ʂ чъ ʃ ш t͡ɕ чь ɕʼ щӏ
*t͡ʂʰ чъʰ ʂʰ шъʰ ʂ шъ ʃ ш
*t͡ʃʰ чʰ ʃʰ шʰ ʃ ш ʃ ш t͡ɕ чь
*ʃʰ шʰ ʃʰ шʰ ɕ щ ʃ ш
*ʂʰ шъʰ ʂʰ шъʰ ʂ шъ ɕ щ
*kʰʲ кьʰ t͡ʃʰ чʰ t͡ʃ ч кь t͡ʃ ч кь
*kʰʷ кʰу kʰʷ кʰу ку ку
*qʰ къʰ къʰ q къ χ хъ q͡χ кхъ
*qʰʷ къʰу qʰʷ къʰу q къ χʷ хъу q͡χʷ кхъу
Geminate
stops
and
affricates
*p п p п b б
*t т t т d д
*t͡s ц t͡s ц d͡z дз
*t͡sʷ цу t͡ɕʷ чъу t͡sʷ цу t͡ɕʷ чъу v в
*t͡ʂ чъ t͡ʂ чъ t͡ɕ чь ʒ ж d͡ʒ дж
*t͡ʃ ч t͡ʃ ч ɕ щ t͡ʃ ч ʒ ж
*t͡ɕ чь t͡ʂ чъ ʃ ш t͡ɕ чь ʒ ж
*kʲ кь t͡ʃ ч кь d͡ʒ дж кь
*kʷ ку ку ɡʷ гу
*q къ q къ q къ
*qʷ къу къу къу
ӏ or къӏ ʔ ӏ ʔ ӏ
*ʔʷ ӏу or къӏу ʔʷ ӏу ʔʷ ӏу
Geminate
voiced
stops
and
affricates
*b б b б b б
*d д d д d д
*d͡ɮ дл ɣ г ʒ ж
*d͡z дз d͡z дз d͡z дз
*d͡zʷ дзу ʑʷ жъу d͡zʷ дзу ʑʷ жъу v в
*d͡ʑ джь d͡ʒ дж ʑ жь
*d͡ʒ дж d͡ʒ дж ʒ ж
*ɡʲ гь d͡ʒ дж ɡʲ гь d͡ʒ дж ɡʲ гь
*ɡʷ гу ɡʷ гу ɡʷ гу
Ejective
stops
and
affricates
*pʼ пӏ пӏ пӏ
*pʷʼ пӏу pʷʼ пӏу пӏ пӏ
*tʼ тӏ тӏ тӏ
*tʷʼ тӏу tʷʼ тӏу тӏ
*t͡sʼ цӏ t͡sʼ цӏ t͡sʼ цӏ / sʼ сӏ t͡sʼ цӏ
*t͡sʷʼ / sʷʼ цӏу or сӏу ɕʷʼ шӏу фӏ
*t͡ʃʼ кӏ t͡ʃʼ кӏ ʔʲ ӏь / tʃʼ кӏ tʃʼ кӏ ɕʼ щӏ t͡ʃʼ кӏ
*t͡ɕʼ чьӏ ʃʼ шӏ ɕʼ щӏ
*t͡ʂʼ чӏ t͡ʂʼ чӏ ɕʼ щӏ
*t͡ɬʼ тлӏ ɬʼ лӏ ɬʼ лӏ t͡ɬʼ тлӏ
*kʲʼ кӏь t͡ʃʼ кӏ kʲʼ кӏь t͡ʃʼ кӏ kʲʼ кӏь
*kʷʼ кӏу kʷʼ кӏу kʷʼ кӏу
Voiceless
fricatives
лъ ɬ лъ ɬ лъ
*s с s с s с
*sʷ су ɕʷ шъу f ф
ш ʃ ш ɕ щ
шъ ʂ шъ ɕ щ
щ ɕ щ ɕ щ
*x х x х x х
*xʷ ху f ф ху
хъ χ хъ χ хъ
*χʷ хъу χʷ хъу χʷ хъу
*χʲ хъь ħ хь χ хъ ħ хь
хь ħ хь ħ хь
Voiced
fricatives
л l~ɮ ль~л ɮ л l ль ɮ л l ль
*z з z з z з
*zʷ зу ʑʷ жъу v в
ж ʒ ж ʑ жь
жъ ʐ жъ ʑ жь
жь ʑ жь ʑ жь
г ɣ г ɣ г
*ɣʲ г ɣ г ʑ жь
гъ ʁ гъ ʁ гъ
*ʁʷ гъу ʁʷ гъу ʁʷ гъу
Resonants *m м m м m м
*n н n н n н
*r р r р r р
*j й j й j й
*w у w у w у

Palatovelar consonants

Адыгэбзэжъымкӏэ щыӏагъ гь [ɡʲ], аспирированный кьʰ [kʰʲ], кь [kʲ] ыкӏи кӏь [kʲʼ] хьарыфхэр. Шапсыгъэбзэмкӏи Бэслъыныйбзэкӏи щыӏэх гь [ɡʲ], кь [kʲ] ыкӏи кӏь [kʲʼ] хьарыфхэр.[1] Адгэ Адыгэбзэхэмкӏэ ахэр хъугъэх дж [d͡ʒ], ч [t͡ʃ] ыкӏи кӏ [t͡ʃʼ].[2][3] Адыгэбзэжъэ кь [kʲ] хъугъэ дж [d͡ʒ] къэбэрдейкӏэ (кь [kʲ] → ч [t͡ʃ] → дж [d͡ʒ]).

  • Адыгэбзэжъэ аспирированный кьʰ [kʰʲ] хъугъэ аспирированный чʰ [t͡ʃʰ] Бжъэдыгъубзэкӏэ, кь [kʲ] Шапсыгъэбзэкӏэ ыкӏи ч [t͡ʃ] адрэ адыгэбзэхэмкӏэ :
Инджылыбзэ Адыгэбзэжъэ КӀахыбзэ Къэбэрдеибзэ
Бжъэдыгъубзэ КӀэмыгуябзэ ыкӏи Абдзахэбзэ Шапсыгъэбзэ
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
spleen kʰʲa кьʰэ t͡ʃʰa чʰэ t͡ʃa чэ kʲa кьэ t͡ʃa чэ
brushwood
twig
kʰʲə кьʰы t͡ʃʰə чʰы t͡ʃə чы kʲə кьы t͡ʃə чы
to cough pskʰʲan пскьʰэн pst͡ʃʰan псчʰэн pst͡ʃan псчэн pskʲan пскьэн pst͡ʃan псчэн
  • Proto-Circassian кь [[[Script error: No such module "IPA symbol".|kʲ]]] survived in Shapsug. In other Adyghe dialects it became ч [[[Script error: No such module "IPA symbol".|t͡ʃ]]] and in Kabardian it became дж [[[Script error: No such module "IPA symbol".|d͡ʒ]]] :
Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
Temirgoy and Abzakh Shapsug
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
chicken kʲatə кьэты t͡ʃatə чэты kʲat кьэт d͡ʒad джэд
cat kʲatəw кьэтыу t͡ʃatəw чэтыу kʲatəw кьэтыу d͡ʒadəw джэдыу
glass ʔaːpkʲ апкь ʔaːpt͡ʃ апч ʔaːpkʲ апкь ʔaːbd͡ʒ абдж
to spin ʁakʲarazən гъэкьэрэзын ʁat͡ʃarazən гъэчэрэзын ʁakʲarazən гъэкьэрэзын ʁad͡ʒarazən гъэджэрэзын
cheerful kʲaxʷə кьэху чэфы t͡ʃafə кьэфы kʲafə d͡ʒaxʷə джэху
  • Proto-Circassian кӏь [[[Script error: No such module "IPA symbol".|kʲʼ]]] survived in Shapsug. In other Circassian dialects it became кӏ [[[Script error: No such module "IPA symbol".|t͡ʃʼ]]] :
Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
Temirgoy and Abzakh Shapsug
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
egg kʲʼankʲʼa кӏьэнкӏьэ t͡ʃʼant͡ʃʼa кӏэнкӏэ kʲʼaːkʲʼa кӏьакӏьэ t͡ʃʼant͡ʃʼa кӏэнкӏэ
gun kʲʼaraːχʷa кӏьэрахъо t͡ʃʼaraːχʷa кӏэрахъо kʲʼaraːχʷa кӏьэрахъо t͡ʃʼaraːχʷa кӏэрахъуэ
long kʲʼəħa кӏьыхьэ t͡ʃʼəħa кӏыхьэ kʲʼaħə кӏьэхьы t͡ʃʼəħ кӏыхь
short kʲʼat͡ʃʼə кӏьэкӏы t͡ʃʼat͡ʃʼə кӏэкӏы t͡ʃʼat͡ʃʼə кӏьэкӏы t͡ʃʼaɕʼ кӏэщӏ
to kill wkʲʼən укӏьын wt͡ʃʼən укӏын wkʲʼən укӏьын wt͡ʃʼən укӏын
rope kʲʼaːpsa кӏьапсэ t͡ʃʼaːpsa кӏапсэ kʲʼaːpsa кӏьапсэ t͡ʃʼaːpsa кӏапсэ
key ʔʷənkʲʼəbza ӏункӏьыбзэ ʔʷənt͡ʃʼəbza ӏункӏыбзэ ʔʷəkʲʼəbza ӏукӏьыбзэ ʔʷənt͡ʃʼəbza ӏункӏыбзэ
tail kʲʼa кӏьэ t͡ʃʼa кӏэ kʲʼa кӏьэ t͡ʃʼa кӏэ
beard ʒaːkʲʼa жакӏьэ ʒaːt͡ʃʼa жакӏэ ʒaːkʲʼa жакӏьэ ʑaːt͡ʃʼa жьакӏэ
Temirgoy kʲʼaməɡʷəja кӏьэмыгуе t͡ʃʼaməɡʷəja кӏэмыгуе kʲʼaməɡʷəja кӏьэмыгуе t͡ʃʼaməɡʷəja кӏэмыгуе
  • Proto-Circassian гь [[[Script error: No such module "IPA symbol".|ɡʲ]]] survived in Shapsug. In other Circassian dialects it became дж [[[Script error: No such module "IPA symbol".|d͡ʒ]]] :
Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
Temirgoy and Abzakh Shapsug
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
dress/shirt ɡʲaːna гьанэ d͡ʒaːna джанэ ɡʲaːna гьанэ d͡ʒaːna джанэ
to study
to read
to call
jaɡʲan егьэн jad͡ʒan еджэн jaɡʲan егьэн jad͡ʒan еджэн
infidel ɡʲaːwər гьаур d͡ʒaːwər джаур ɡʲaːwər гьаур d͡ʒaːwər джаур
to play ɡʲagʷən гьэгун d͡ʒagʷən джэгун ɡʲagʷən гьэгун d͡ʒagʷən джэгун
game ɡʲagʷ гьэгу d͡ʒagʷ джэгу ɡʲagʷ гьэгу d͡ʒagʷ джэгу
toy ɡʲaɡʷaːɬa гьэгуалъэ d͡ʒagʷaːɬa джэгуалъэ ɡʲagʷaːɬa гьэгуалъэ d͡ʒagʷaːɬa джэгуалъэ
bitter dəɡʲə дыгьы dəd͡ʒə дыджы dəɡʲə дыгьы dəd͡ʒ дыдж
pants ʁʷanʃaɡʲ гъоншэгь ʁʷant͡ʃad͡ʒ гъончэдж ʁʷaʃaɡʲ гъошэгь ʁʷanʃad͡ʒ гъоншэдж
evil bzaːɡʲa бзагьэ bzaːd͡ʒa бзаджэ bzaːɡʲa бзагьэ bzaːd͡ʒa бзаджэ
spider baɡʲə бэгьы bad͡ʒə бэджы baːɡʲa багьэ bad͡ʒ бэдж
that's it ɡʲaːrə гьары d͡ʒaːrə джары ɡʲaːrə гьары d͡ʒaːrə джары

Labiodentalization

The Proto-Circassian language did not had labiodental consonants (ф [[[Script error: No such module "IPA symbol".|f]]] and в [[[Script error: No such module "IPA symbol".|v]]]). There existed a series of labialized alveolar sibilant affricates and fricatives: *[tsʷ] цу, *[sʷʼ] сӏу, *[sʷ] су, *[zʷ] зу. In Adyghe Temirgoy dialect they became *[tsʷ] цу, *[ʃʼʷ] шӏу, *[ʃʷ] шъу, *[ʒʷ] жъу. In Shapsug, Bzhedug and Abzakh dialects of Adyghe they become labiopalatalized *[tɕʷ] чъу, *[ʃʼʷ] шӏу, *[ʃʷ] шъу, *[ʒʷ] жъу, and in Kabardian they become labiodental consonants *[[[Script error: No such module "IPA symbol".|v]]] в, *[[[Script error: No such module "IPA symbol".|fʼ]]] фӏ, *[[[Script error: No such module "IPA symbol".|f]]] ф, *[[[Script error: No such module "IPA symbol".|v]]] в.

  • Proto-Circassian aspirated цʰу [[[Script error: No such module "IPA symbol".|t͡sʰʷ]]] became чъʰу [t͡ɕʰʷ] in Bzhedug, цу [t͡sʷ] in Temirgoy, чъу [t͡ɕʷ] in Shapsug and Abzakh and ф [f] in Kabardian.
Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
Bzhedug Temirgoy Abzakh and Shapsug
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
jungle/bushy area t͡sʰʷənə цʰуны t͡ɕʰʷənə чъʰуны t͡sʷənə цуны t͡ɕʷənə чъуны fən фын
  • Proto-Circassian су [sʷ] became шъу [ʃʷ] in the Adyghe dialects and ф [[[Script error: No such module "IPA symbol".|f]]] in the Kabardian dialects :
Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
Temirgoy Shapsug and Abzakh
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
skin
color
you (plural)
sʷa суэ ɕʷa шъо ɕʷa шъо fa фэ
honey sʷaw суэу ɕʷaw шъоу ɕʷaw шъоу faw фо
wife sʷəz суз ɕʷəz шъуз ɕʷəz шъуз fəz фыз
green wət͡səsʷa уцысуэ wət͡səɕʷa уцышъо wət͡səɕʷa уцышъо wəd͡zəfa удзыфэ
  • Proto-Circassian зу [zʷ] became жъу [ʒʷ] in the Adyghe dialects and в [[[Script error: No such module "IPA symbol".|v]]] in the Kabardian dialects :
Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
Temirgoy Shapsug and Abzakh
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
to boil, to plow zʷan зуэн ʒʷan жъон ʒʷan жъон van вэн
stone, rock məzʷa мызуэ məʑʷa мыжъо məʑʷa мыжъо məva мывэ
star zʷaːʁʷa зуагъо ʑʷaːʁʷa жъуагъо ʑʷaːʁʷa жъуагъо vaːʁʷa вагъуэ
narrow zazʷə зэзу zaʑʷə зэжъу zaʑʷə зэжъу zavə зэвы
wide ʔʷəzʷə ӏузу ʔʷəʑʷə ӏужъу ʔʷəʑʷə ӏужъу ʔʷəvə ӏувы
  • Proto-Circassian сӏу [sʷʼ] or цӏу [t͡sʷʼ] became шӏу [ʃʷʼ] in the Adyghe dialects and фӏ [[[Script error: No such module "IPA symbol".|fʼ]]] in the Kabardian dialects :
Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
Temirgoy Shapsug and Abzakh
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
well sʷʼə сӏу ɕʷʼə шӏу ɕʷʼə шӏу fʼə фӏы
black sʷʼət͡sʼa сӏуцӏэ ɕʷʼət͡sʼa шӏуцӏэ ɕʷʼət͡sʼa шӏуцӏэ fʼət͡sʼa фӏыцӏэ
fire maːsʷʼa масӏуэ maːɕʷʼa машӏо maːɕʷʼa машӏо maːfʼa мафӏэ
dirty sʷʼajə сӏуэи ɕʷʼajə шӏои ɕʷʼajə шӏои fʼej фӏей
  • Proto-Circassian цу [t͡sʷ] survived in Temirgoy. In most Adyghe dialects (e.g. Abzakh, Shapsug and Bzhedug) it became чъу [t͡ɕʷ] and in the Kabardian dialects it became в [[[Script error: No such module "IPA symbol".|v]]] :
Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
Temirgoy Shapsug and Abzakh
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
shoes t͡sʷaːqa цуакъэ t͡sʷaːqa цуакъэ t͡ɕʷaːqa чъуакъэ vaːqa вакъэ
ox t͡sʷə цу t͡sʷə цу t͡ɕʷə чъу вы
ploughshare t͡sʷaːbza цуабзэ t͡sʷaːbza цуабзэ t͡ɕʷaːbza чъуабзэ vaːbd͡za вабзэ
raven t͡sʷəndə цунды t͡sʷəndə цунды ? ? vənd вынд

Labiodental [[[Script error: No such module "IPA symbol".|f]]] ф is found also in Adyghe, but there it derives from the Proto-Circassian labialized voiceless velar fricative [xʷ] ху, which survived in the East Circassian dialects (e.g. Kabardian and Besleney).

Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
Temirgoy and Abzakh Shapsug
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
day maːxʷa махуэ maːfa мафэ maːfa мафэ maːxʷa махуэ
white xʷəʑə хужьы fəʑə фыжьы fəʑə фыжьы xʷəʑə хужьы
person t͡sʼəxʷə цӏыху t͡sʼəfə цӏыфы t͡sʼəfə цӏыфы t͡sʼəxʷ цӏыху
hot xʷaːba хуабэ faːba фабэ faːba фабэ xʷaːba хуабэ
corn nartəxʷ нартыху nartəf нартыф natəf натыф nartəxʷ нартыху
like xʷad хуэд fad фэд fad фэд xʷad хуэд
to want xʷajan хуэен fajan фэен fajan фэен xʷajan ?
garlic bʑənəxʷ бжьыныху bʑənəf бжьыныф bʑənəf бжьыныф bʑənəxʷ бжьыныху
man χʷəɬxʷəʁa хъулъхугъэ χʷəɬfəʁa хъулъфыгъэ qʷəlfəʁa къулфыгъэ χʷəɬxʷəʁa хъулъхугъэ
woman bzəɬxʷəʁa бзылъхугъэ bzəɬfəʁa бзылъфыгъэ bzəlfəʁa бзылфыгъэ bzəɬxʷəʁa бзылъхугъэ
tin t͡saxʷ цэху t͡saf цэф t͡saf цэф d͡zːaxʷ дзэху
light naxʷə(n) нэху(н) nafən нэфын nafna нэфнэ naxʷ нэху
straight man zaːxʷa захуэ zaːfa зафэ zaːfa зафэ zaːxʷa захуэ

Uvular affricates

The consonant aspirated voiceless uvular stop [qʰ] къʰ and its labialized counterpart [qʰʷ] къʰу survived in Bzhedug. In the Temirgoy dialect they become къ [[[Script error: No such module "IPA symbol".|q]]] and къу [qʷ] while in Shapsug dialect they become хъ [[[Script error: No such module "IPA symbol".|χ]]] and хъу [χʷ]. In Kabardian they became affricate voiceless uvular affricate [q͡χ] кхъ and labialized voiceless uvular affricate [q͡χʷ] кхъу.

Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
Temirgoy Shapsug Bzhedug
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
son qʷa къо qʷa къо qʷa къо qʷa къо qʷa къуэ
man χʷəɬxʷəʁa хъулъхугъэ χʷəɬfəʁa хъулъфыгъэ qʷəlfəʁa къулфыгъэ χʷəɬfəʁa хъулъфыгъэ χʷəɬxʷəʁa хъулъхугъэ
grave qʰa къʰэ qa къэ χa хъэ qʰa къʰэ q͡χa кхъэ
male χʷə хъу χʷə хъу χʷə хъу χʷə хъу χʷə хъу
pig qʰʷa къʰо qʷa къо χʷa хъо qʰʷa къʰо q͡χʷa кхъуэ
cheese ? ? q͡ʷaːja къуае χʷaːja хъуае ? ? q͡χʷej кхъуей
voice/sound ? ? maːqa макъэ maːχa махъэ ? ? maːq макъ
ship ? ? qʷəħa къухьэ qʷaħ къохь ? ? q͡χʷaħ кхъухь
ant ? ? qaːmzaɡʷ къамзэгу χaːnzaɡʷ хъанзэгу ? ? χʷəmpʼat͡sʼad͡ʒ хъумпӏэцӏэдж
peer ? ? qʷəʐə къужъы qʷəʐə къужъы ? ? q͡χʷəʑə кхъужьы

Lateral affricates

In the Proto-Circassian there existed an alveolar lateral ejective affricate *[t͡ɬʼ]. This consonant survived in the Besleney dialect of Kabardian . In most Circassian dialects it become an alveolar lateral ejective fricative [ɬʼ].[4]

Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian Besleney
Temirgoy Shapsug Abzakh
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
four pt͡ɬʼə птлӏы pɬʼə плӏы pɬʼə плӏы pɬʼə плӏы pɬʼə плӏы pt͡ɬʼə птлӏы
to die mat͡ɬʼan мэтлӏэн maɬʼan мэлӏэн maɬʼan мэлӏэн maɬʼan мэлӏэн maɬʼan мэлӏэн mat͡ɬʼan мэтлӏэн
man/husband t͡ɬʼə тлӏы ɬʼə лӏы ɬʼə лӏы ɬʼə лӏы ɬʼə лӏы t͡ɬʼə тлӏы

There also existed voiced alveolar lateral affricate *[d͡ɮ] that become [ɣ] in Adyghe and [ʒ] in Kabardian and a palatalized voiced velar fricative *[ɣʲ] that become [ɣ] in Adyghe and [ʑ] in Kabardian.

Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
Temirgoy Shapsug Abzakh
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
rip t͡saːd͡ɮa цадлэ t͡saːɣa цагэ t͡saːɣa цагэ t͡saːɣa цагэ d͡zaːʒa дзажэ
to wash, to launder ɣʲət͡ʃʼan гыкӏэн ɣət͡ʃʼan гыкӏэн ɣət͡ʃʼan гыкӏэн ɣət͡ʃʼan гыкӏэн ʑəɕʼan жьыщӏэн

Ejective plosive

The consonants glottal stop [ʔ] and labialized glottal stop [ʔʷ] in Proto-Circassian may have come from uvular ejective [qʼ] and labialized uvular ejective [qʷʼ]. In the Hakuchi dialect it is pronounced as [qʼ] and [qʷʼ].[5]

Word Proto-Circassian Ubykh Adyghe Kabardian
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
two tʼqʷʼə ~ tʔʷə тӏыкъӏу tʼqʷʼa tʷʼə тӏу tʼəw тӏу
to say qʼan ~ ʔʷan къӏуэн qʼan ʔʷan ӏон ʔʷan ӏуэн
hand ʔa ~ qʼa къӏэ ? ʔa ӏэ ʔa ӏэ
table ʔaːna ~ qʼaːna къӏанэ ? ʔaːna ӏанэ ʔaːna ӏанэ
hat paːqʷʼa ~ paːʔʷa пакъӏуэ ? paːʔʷa паӏо ? ?

Aspirated and tense

The reflexes of a series of obstruent consonants, described as "tense" or "geminate". In Kabardian, they become simple voiced consonants, while in Adyghe, the outcome depends on the dialect: in Bzhadugh, these remain as tense, in Temirgoy, they become simple voiceless consonants.

Aspirated consonants

  • Proto-Circassian aspirated тʰ [[[Script error: No such module "IPA symbol".|tʰ]]] survived in the Bzhedug dialect and in other Circassian dialects it became plain т [[[Script error: No such module "IPA symbol".|t]]].
Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
Bzhedug Temirgoy, Abzakh and Shapsug
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
respect pχaːtʰa пхъатʰэ pχaːtʰa пхъатʰэ pχaːta пхъатэ - -
to disband tʼatʰan тӏэтʰэн tʼatʰan тӏэтʰэн tʼatan тӏэтэн tʼatan тӏэтэн
to give jatʰən етʰын jatʰən етʰын jatən етын jatən етын
to take ʃtʰan штʰэн ʃtʰan штʰэн ʃtan штэн ɕtan щтэн
on tʰajt тʰет tʰajt тʰет tajt тет tajt тет
smooth t͡sʼaːsʷtʰa цӏасутʰэ t͡sʼaːʃʷtʰa цӏашъутʰэ t͡sʼaːʃʷta цӏашъутэ t͡sʼaːfta цӏафтэ
to afraid ɕtʰan щтʰэн ɕtʰan щтʰэн ɕtan щтэн ɕtan щтэн
pillow ʂħaːntʰa шъхьантʰэ ʂħaːntʰa шъхьантʰэ ʂħaːnta шъхьантэ ɕħaːta щхьатэ
  • Proto-Circassian aspirated пʰ [[[Script error: No such module "IPA symbol".|pʰ]]] survived in the Bzhedug dialect and in other Circassian dialects it became plain п [[[Script error: No such module "IPA symbol".|p]]].
Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
Bzhedug Temirgoy and Abzakh Shapsug
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
sharp pʰaːpt͡sʼa пʰапцӏэ pʰaːpʰt͡sʼa пʰапцӏэ paːpt͡sʼa папцӏэ paːpsʼa папсӏэ папцӏэ paːpt͡sʼa
arrogant pʰaːɣa пʰагэ pʰaːɣa пʰагэ paːɣa пагэ paːɣa пагэ paːɣa пагэ
nose pʰa пʰэ pʰa пʰэ pa пэ pa пэ pa пэ
  • Proto-Circassian aspirated цʰ [[[Script error: No such module "IPA symbol".|t͡sʰ]]] survived in the Bzhedug dialect and in other Circassian dialects it became plain ц [[[Script error: No such module "IPA symbol".|t͡s]]].
Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
Bzhedug Temirgoy, Abzakh and Shapsug
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
wool t͡sʰə цʰы t͡sʰə цʰы t͡sə цы t͡sə цы
eyelash nabzət͡sʰ нэбзыцʰ nabzət͡sʰ нэбзыцʰ nabzət͡s нэбзыц - -
  • Proto-Circassian aspirated шʰ [[[Script error: No such module "IPA symbol".|ʃʰ]]] survived in the Bzhedug dialect. In other Adyghe dialects it became plain щ [[[Script error: No such module "IPA symbol".|ɕ]]] while in Kabardian it became plain ш [[[Script error: No such module "IPA symbol".|ʃ]]].
Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
Bzhedug Temirgoy, Abzakh and Shapsug
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
milk ʃʰa шʰэ ʃʰa шʰэ ɕa щэ ʃa шэ
lame ɬaːʃʰa лъашʰэ ɬaːʃʰa лъашʰэ ɬaːɕa лъащэ ɬaːʃa лъашэ
salt ʃʰəʁʷ шʰыгъу ʃʰəʁʷ шʰыгъу ɕəʁʷ щыгъу ʃəʁʷ шыгъу
cloud pʃʰa пшʰэ pʃʰa пшʰэ pɕa пщэ pʃa пшэ
pus ʃʰənə шʰыны ʃʰənə шʰыны - - ʃən шын
accordion pʃʰəna пшʰынэ pʃʰəna пшʰынэ pɕəna пщынэ pʃəna пшынэ
fat pʃʰarə пшʰэры pʃʰarə пшʰэры pɕarə пщынэ pʃar пшэр
wax ʃʰaxʷə шʰэху ʃʰafə шʰэфы - - ʃaxʷə шэху
  • Proto-Circassian aspirated voiceless alveolo-palatal affricate ч [t͡ɕʰ] become plain чъ [[[Script error: No such module "IPA symbol".|t͡ʂ]]] in Temirgoy and aspirated чъʰ [t͡ʂʰ] in Bzhedug dialect, ш [[[Script error: No such module "IPA symbol".|ʃ]]] in the Abzakh dialect and щӏ [[[Script error: No such module "IPA symbol".|ɕʼ]]] in the Kabardian dialect.[6]
Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
Bzhedug Temirgoy Abzakh Shapsug
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
cold t͡ɕʰəʔa чьʰыӏэ t͡ʂʰəʔa чъʰыӏэ t͡ʂəʔa чъыӏэ ʃəʔa шыӏэ t͡ɕəʔa чьыӏэ ɕʼəʔa щбыӏэ
  • Proto-Circassian aspirated чʰ [t͡ʃʰ] become ш [[[Script error: No such module "IPA symbol".|ʃ]]] in most Adyghe and Kabardian dialects but become aspirated шʰ [ʃʰ] in Bzhedug and чь [[[Script error: No such module "IPA symbol".|t͡ɕ]]] in Baslaney.
Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian Baslaney
Bzhedug Temirgoy, Abzakh and Shapsug
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
horse
brother
t͡ʃʰə чʰы ʃʰə шʰы ʃə шы ʃə шы t͡ɕə чьы
wedding nəsaːt͡ʃʰa нысачʰэ nəsaːʃʰa нысашʰэ nəsaːʃa нысашэ nəsaːʃa нысашэ nəsaːt͡ɕa нысачьэ
sister t͡ʃʰəpχʷ чʰыпхъу ʃʰəpχʷ шʰыпхъу ʃəpχʷ шыпхъу ʃəpχʷ шыпхъу t͡ɕəpχʷ чьыпхъу
sand pt͡ʃʰaːχʷa пчʰахъо pʃʰaːχʷa пшʰахъо pʃaːχʷa пшахъо pʃaːχʷa пшахъуэ
  • Proto-Circassian aspirated кʰу [kʰʷ] survived in Bzhedug and in other Circassian dialects it became plain ку [[[Script error: No such module "IPA symbol".|kʷ]]].
Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
Bzhedug Temirgoy, Abzakh and Shapsug
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
middle kʰʷə кʰу kʰʷə кʰу kʷə ку kʷə ку
thigh kʰʷa кʰо kʰʷa кʰо kʷa ко kʷa куэ

Tense consonants

  • Proto-Circassian plain voiceless alveolar stop т [[[Script error: No such module "IPA symbol".|t]]] become voiced д [[[Script error: No such module "IPA symbol".|d]]] in the Kabardian dialect.
Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
Temirgoy, Abzakh and Bzhedug Shapsug
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
we ta тэ ta тэ ta тэ da дэ
shoulder taːma тамэ taːma тамэ taːma тамэ daːma дамэ
sun təʁa тыгъэ təʁa тыгъэ təʁa тыгъэ dəʁa дыгъэ
Kabardian qabartaːj къэбэртай qabartaːj къэбэртай qabartaːj къэбэртай qabardej къэбэрдей
leader tʰħamaːta тʰхьэматэ tħamaːta тхьэматэ tħamaːta тхьэматэ tħamaːda тхьэмадэ
garden xaːta хатэ xaːta хатэ xaːta хатэ xaːda хадэ
rooster, cock ataːqa атакъэ ataːqa атакъэ атакъэ ataːqa adaːqa адакъэ
duck pʰsəkʲat псыкьэт psət͡ʃat псычэт psəkʲat псыкьэт psəd͡ʒad псыджэд
silver təʑən тыжьын təʑənə тыжьыны təʑən тыжьын dəʑən дыжьын
yesterday təʁʷaːsa тыгъуасэ təʁʷaːsa тыгъуасэ təʁʷaːsa тыгъуасэ dəʁʷaːsa дыгъуасэ
wolf təʁʷəʐ тыгъужъ təʁʷəʐ тыгъужъ təʁʷəʐ тыгъужъ dəʁʷəʑ дыгъужъ
chicken kʲat кьэт t͡ʃat чэт kʲat кьэт d͡ʒad джэд
cat kʲatəw кьэтыу t͡ʃatəw чэтыу kʲatəw кьэтыу d͡ʒadəw джэдыу
hard pəta пытэ pəta пытэ pəta пытэ bəda быдэ
  • Proto-Circassian plain voiceless bilabial stop п [[[Script error: No such module "IPA symbol".|p]]] become voiced б [[[Script error: No such module "IPA symbol".|b]]] in the Kabardian dialect.
Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
Temirgoy and Bzhedug Shapsug
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
glass ʔaːpkʲ апкь ʔaːpt͡ʃ апч ʔaːpkʲ апкь абдж ʔaːbd͡ʒ
today nəjapa ныепэ najpa непэ napa нэпэ nawba нобэ
thorn paːna панэ paːna панэ ? ? baːna банэ
hard pəta пытэ pəta пытэ pəta пытэ bəda быдэ
goat pt͡ʃan пчэн pt͡ʃanə пчэны pt͡ʃan пчэн bʒan бжэн
enemy pəj пый pəj пый pəj пый bəj бий
to count pt͡ʂən пчъын pt͡ʂən пчъын pt͡ɕən пчьын bʒən бжын
Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
tooth t͡sa цэ t͡sa цэ d͡za дзэ
mouse t͡səʁʷa цыгъо t͡səʁʷa цыгъо d͡zəʁʷa дзыгъуэ
fish pt͡saʐəja пцэжъые pt͡saʐəja пцэжъые bd͡zaʑəj бдзэжьей
grass wət͡sə уцы wət͡sə уцы wəd͡zə удзы
green wət͡səsʷa уцысуэ wət͡səɕʷa уцышъо wəd͡zəfa удзыфэ
  • Proto-Circassian voiceless palato-alveolar affricate ч [t͡ʃ] become щ [[[Script error: No such module "IPA symbol".|ɕ]]] in the Abzakh dialect and ж [[[Script error: No such module "IPA symbol".|ʒ]]] in the Kabardian dialect.[7]
Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
Temirgoy, Shapsug and Bzhedug Abzakh
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
cow t͡ʃam чэм t͡ʃamə чэмы ɕam щэм ʒam жэм
spear pt͡ʃə пчы pt͡ʃə пчы pɕə пщы bʒə бжы
goat pt͡ʃan пчэн pt͡ʃanə пчэны pɕanə пщэны bʒan бжэн
village t͡ʃəɮa чылэ t͡ʃəɮa чылэ ɕəla щылэ ʒəɮa жылэ
night t͡ʃaɕ чэщ t͡ʃaɕ чэщ ɕaɕə щэщы ʒaɕ жэщ

Proto-Circassian plain voiceless alveolo-palatal affricate ч [t͡ɕ] also become чъ [[[Script error: No such module "IPA symbol".|t͡ʂ]]] in the Temirgoy and Bzhedug dialect, ш [[[Script error: No such module "IPA symbol".|ʃ]]] in the Abzakh dialect but ж [[[Script error: No such module "IPA symbol".|ʒ]]] in the Kabardian dialect.[8]

Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
Bzhedug Temirgoy Abzakh Shapsug
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
to run t͡ɕan чьэн t͡ʂan чъэн t͡ʂan чъэн ʃan шэн t͡ɕan чьэн ʒan жэн
  • Proto-Circassian plain voiceless retroflex affricate чъ [t͡ʂ] become чь [[[Script error: No such module "IPA symbol".|t͡ɕ]]] in Shapsug and Abzakh, ж [[[Script error: No such module "IPA symbol".|ʒ]]] in the Kabardian and дж [[[Script error: No such module "IPA symbol".|d͡ʒ]]] in the Baslaney dialect.
Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian Baslaney
Bzhedug Temirgoy Abzakh and Shapsug
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
tree t͡ʂəɣə чъыгы t͡ʂəɣə чъыгы t͡ʂəɡə чъыгы t͡ɕəɣ чьыг ʒəɣ жыг d͡ʒəɣ джьыг
  • Proto-Circassian plain ку [kʷ] became voiced гу [ɡʷ] in the Kabardian dialects :
Word Proto-Circassian Adyghe Shapsug Kabardian
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
twig ? ? kʷaːma куамэ ? ? ɡʷaːna гуанэ
group kʷarta кортэ kʷart корт ? ? ɡʷarta гуэрт
pitchfork kʷaːχʷa куахъо kʷaːχʷa куахъо kʷaːχʷa куахъо ɡʷarta гуахъуэ
wheat kʷat͡s коц kʷat͡sə коцы kʷat͡s коц ɡʷad͡z гуэдз
short kʲʼaːkʷa кӏьако t͡ʃʼaːkʷa кӏако kʲʼaːkʷa кӏьако t͡ʃʼaːɡʷa кӏагуэ

Other noticeable changes

Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian Baslaney
Temirgoy, Shapsug and Bzhedug Abzakh
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
young man, boy t͡ʃʼaːɮa кӏалэ t͡ʃʼaːɮa кӏалэ ʔʲaːla ӏьалэ ɕʼaːɮa щӏалэ t͡ʃʼaːla кӏалэ
guest ħaːt͡ʃʼa хьакӏэ ħaːt͡ʃʼa хьакӏэ ħaːʔʲa хьаӏьэ ħaːɕʼa хьащӏэ ħaːt͡ʃʼa хьакӏэ
few maːt͡ʃʼa макӏэ maːt͡ʃʼa макӏэ maːʔʲa маӏьэ maːɕʼa мащӏэ maːt͡ʃʼa макӏэ
to regret t͡ʃʼaʁʷaʑən кӏэгъожьын t͡ʃʼaʁʷaʑən кӏэгъожьын ʔʲaʁʷaʑən ӏьэгъожьын ɕʼaʁʷaʒən щӏэгъуэжын t͡ʃʼaʁʷaʑən кӏэгъуэжьын
stands under t͡ʃʼat чӏэт t͡ʃʼat чӏэт ʔʲat ӏьэт ɕʼat щӏэт t͡ʃʼat кӏэт
sits under t͡ʃʼas чӏэс t͡ʃʼas чӏэс ʔʲas ӏьэс ɕʼas щӏэс t͡ʃʼas кӏэс
lies under t͡ʃʼaɬ чӏэлъ t͡ʃʼaɬ чӏэлъ ʔʲaɬ ӏьэлъ ɕʼaɬ щӏэлъ t͡ʃʼaɬ кӏэлъ
to ask t͡ʃʼawpt͡ʃʼan кӏэупчӏэн t͡ʃʼawpt͡ʃʼan кӏэупчӏэн ʔʲawpt͡ʃʼan ӏьэупчӏэн ɕʼawpt͡ʃʼan щӏэупкӏэн t͡ʃʼawpt͡ʃʼan кӏэупчӏэн
fast psənt͡ʃʼa псынкӏэ psənt͡ʃʼa псынкӏэ ? ? psənɕʼa псынщӏэ psənt͡ʃʼa псынкӏэ
  • Proto-Circassian дж [[[Script error: No such module "IPA symbol".|d͡ʒ]]] survived in the Adyghe diaelcts, but became ж [[[Script error: No such module "IPA symbol".|ʒ]]] in the Kabardian dialect. Proto-Circassian джь [[[Script error: No such module "IPA symbol".|d͡ʑ]]] became дж [[[Script error: No such module "IPA symbol".|d͡ʒ]]] in Adyghe and жь [[[Script error: No such module "IPA symbol".|ʑ]]] in Kabardian. The дж [[[Script error: No such module "IPA symbol".|d͡ʒ]]] in Kabardian derives from Proto-Circassian plain кь [[[Script error: No such module "IPA symbol".|kʲ]]] and гь [[[Script error: No such module "IPA symbol".|ɡʲ]]].
Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
friend nəbd͡ʑaʁʷ ныбджьэгъу nəbd͡ʒaʁʷ ныбджэгъу nəbʑaʁʷ ныбжьэгъу
fox baːd͡ʒa баджэ baːd͡ʒa баджэ baːʒa бажэ
arch, bridge ɬaməd͡ʒ лъэмыдж ɬaməd͡ʒ лъэмыдж ɬaməʒ лъэмыж
flour ħad͡ʒəʁa хьэджыгъэ ħaːd͡ʒəʁa хьаджыгъэ ħaʒəʁa хьэжыгъэ
knee ɬaɡʷaːnd͡ʒa лъэгуанджэ ɬaɡʷaːnd͡ʒa лъэгуанджэ ɬaɡʷaːnʒa лъэгуанжэ
village qʷaːd͡ʒa къуаджэ qʷaːd͡ʒa къуаджэ qʷaːʒa къуажэ
  • Proto-Circassian palatalized voiceless uvular fricative хъь [χʲ] become хь [[[Script error: No such module "IPA symbol".|ħ]]] in most Adyghe dialects and in some Kabardian dialects it became to хъ [[[Script error: No such module "IPA symbol".|χ]]].
Word Proto-Circassian Adyghe Kabardian
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
more naχʲ нэхъь naːħ нахь naχ нэхъ
older brother ʃənaχʲəʐ шынэхъьыжъ ʃənaħəʐ шынахьыжъ ʃənaχəʑ шынэхъыжь
younger brother ʃənaχʲət͡ʃʼ шынэхъьыкӏ ʃənaħət͡ʃ шынахьыкӏ ʃənaχəɕʼ шынэхъыщӏ

Grammar

Noun instrumental case

The suffix that was added for instrumental case nouns was -мгьэ (-mɡʲa) or -гьэ (-gʲa). In most western and eastern Circassian dialects it became -мкӏэ (-mt͡ʃa) or -кӏэ (-t͡ʃa) (e.g. Abzakh, Temirgoy and literary Kabardian), while in some other dialects (e.g. Bzhedug) it became -мджэ (-md͡ʒa) or -джэ (-d͡ʒa).

For example:

Meaning Proto-Circassian Shapsug Most dialects Bzhedug
Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA
(using) Adyghe language адыгэбзэгьэ aːdəɣabzagʲa адыгэбзэгьэ aːdəɣabzagʲa адыгэбзэкӀэ aːdəɣabzat͡ʃa адыгэбзэджэ aːdəɣabzad͡ʒa
with (using) the pencil къэлэмымгьэ qalaməmgʲa къэлэмымгьэ qalaməmgʲa къэлэмымкIэ qalaməmt͡ʃa къэлэмымджэ qalaməmd͡ʒa

Numbers

English Proto-Circassian Ubykh Adyghe Kabardian Baslaney
Temirgoy and Bzhedug Shapsug and Abzakh
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
One зы za зэ зы зы зы зы
Two tʷʼə тӏу tʼqʷʼa ткъӏуа tʷʼə тӏу tʷʼə тӏу tʼəw тӏу ? тӏу
Three ɕə щы ʂa шъа ɕə щы ɕə щы ɕə щы ɕə щы
Four pt͡ɬʼə птлӏы pʼɬʼə плӏы pɬʼə плӏы pɬʼə плӏы pɬʼə плӏы pt͡ɬʼə птлӏы
Five txʷə тху ɕxə щхы tfə тфы tfə тфы txʷə тху txʷə тху
Six хы фы хы хы хы хы
Seven bɮə блы blə бльы bɮə блы blə бльы bɮə блы blə бльы
Eight и ʁʷa гъуа и и и и
Nine bʁʷə бгъу bʁʲə бгъьу bʁʷə бгъу bʁʷə бгъу bʁʷə бгъу bʁʷə бгъу
Ten pʃʼə пшӏы ʑʷə жъуы pʃʼə пшӏы pʃʼə пшӏы pɕʼə пщӏы pʃʼə пшӏы

See also

References

  • STAROSTIN, Sergei A.; NIKOLAYEV, Sergei L. (1994). A North Caucasian Etymological Dictionary: Preface.