КъуэкӀыпӀэ-Сыбыр Хы

КъуэкӀыпӀэ-Сыбыр Хы
Здыхэтыр:	Арктикэ Хышхуэ
Инагъыр:	944 600 км²
Ихуэр:	60 700 км³
Кууагъ нэхъ иныр:	358 м
Кууагъ курытыр:	66 м
Псы хэлъадэхэр:	Индигиркэ, Колыма
КъуэкӀыпӀэ-Сыбыр Хы Уикисурэтылъэм

КъуэкӀыпӀэ-Сыбыр Хы (урбз. Восточно-Сибирское море, як-бз. Илин Сибиирдээҕи байҕал) — Урысейм и ишхъэрэ Ӏуфэм деж Ӏулъ, Арктикэ Хышхуэм и кӀэух хы. Хыр Новосибирск тӀыгухэмрэ Врангел тӀыгумрэ я зэхуакум дэлъщ.

Юлий Шокалский и лъэӀум къыхэкӀыу, Урысей хэкумэтх зэхуэсым хым и цӀэр фӀищащ 1935 гъэм, а гъэ дыдэми къэралым а цӀэр хым триубыдащ. XX лъэхъэнэр къихьэх хым иреджэу щтащ ИндигиркэкӀэ е КолымакӀэ.

Хэкумэтх

Хыр гъэмахуэм

Хым и инагъыр 944 600 км² мэхъу. И нэхъу ин кууагъыр 358 метрэм нос, кууагъыр 66 метрэ мэхъу.

Хыр ӀузэвхэмкӀэ епхащ хы Чукоткэмрэ, хы Карскымрэ. Хы Ӏуфэр и кумкӀэрэ и къухьэпӀэ лъэныкъуэмкӀэрэ захуу щытщ, псы ирижэхэм къуэр далъэсыкӀауэ. А Ӏуфэм деж пшахъуэ зэтехьапӀэрэ тӀыгурэ куэду Ӏулъхэщ. КъуэкӀыпӀэ ӀыхьэмкӀэ Ӏуфэр джабэу щытщ, абдежым дей иӀэ Ӏуфэ гуэхупӀэхэм я лъэгагъыр 400 метрэм фӀеху. Псом нэхъ нэхъ джабэу щытыр Врангел тӀыгуращ, абы и Ӏуфэр псори джабэ защӀэу щытщ.

Хым и нэхъыбапӀэ Ӏыхьэм илъэс псом мылым зэщӀищтауэ иӀыгъщ. Гъэмахуэм деж Ӏуфэм деж Ӏулъ мыл тӀыкӀуращ ткӀужыфыр, адрей хы Ӏыхьэм деж мылыр зэри ткӀужкъым.

Шаууагъыр хым и Ӏыхьэ зэрызхэм Ӏейуэ зэщхьэщокӀхэр, апхуэдэ хы Ӏуфэм деж псым и шууагъыр 5 промил хъууращ, хым икухэм деж шууагъыр 30 промилэм нэс докӀуей. Апхуэдэу зэщхьэщыдзэихуэ абы щиӀэр, хы Ӏуфэм деж, псы къабзэ ин куэд зэрыхэлъадэращ.

Хым хэлъ тӀыгухэм нэхъ инхэщ — Новосибирск, Лах, Де-Лонг тӀыгухэращ. Хым икум тӀыгу зыри итыхэкъым.

Нэхъыщхьэ портыр — Певек къалэращ. Хым псэущхьэхэм ящыщу, куэду хэсхэщ туленхэмрэ моржхэмрэ.

Псы хэлъадэхэр

Хым кӀэщӀхэми, псы псыкуэд холъадэхэр. Абы хэлъадэ псыхэм нэхъ иныр — Индигиркэ псыращ. Абы нэмыщӀ нэхъ ин псыхэм хэббжэ хъунущ Колыма псыр. Абыхэм нэхърэ нэхъ жьгъейхэу псы Ӏэджи абы холъадэхэр.

Ӏуфэм деж хыжьэ куэд дэбзыкӀа хым иӀэщ, абыхэм ящыщу нэхъ инхэщ — Чаун, Омулах, Хром, Колыма хыжьэхэр.

Хы лъэгум и релеф

Хыр зэрыщыту континетал шелфым телъщ. КъуэкӀыпӀэ ӀыхьэмкӀэ хым и кууагъыр 54 метрэм нос, икумрэ къухьэпӀэ лъэныкъуэхэмкӀэрэ хым и кууагъыр 20 метрэм щӀигъу къудейуэращ. Хым и ишхъэрэ ӀыхьэмкӀэ кууагъэхэр 200 метрэм фӀеху. Псом нэхъ нэхъ куу дыдэ пӀэр хым и ишхъэрэ пӀэм деж хозэ. А пӀэм деж хым и кууагъыр 915 метрэм нэс йох.

Температурэ режим

Хыпсым и температурэхэр Ӏейуэ мащӀэхэщ илъэс псом. И ишхъэрэ ӀыхьэмкӀэ температурэр илъэс псом −1,8 °C фӀэкӀкъым. И ипшэ ӀыхьэмкӀэ, Ӏуфэм Ӏулъ псыхэм я температурэр гъэмахуэм +5° нэс докӀуей. Псом нэхърэ нэхъ хуабэ хыр щыхъур гъэмахуэм и кӀэм деж, апщыгъуэхэм псыпэхэм деж температурэр +7°С нос.

ТехьэпӀэхэр

• Восточно-Сибирское море А. Д. Добровольский, Б. С. Залогин. я тхылъ. «Моря СССР». 1982 гъэ.

Литературэ

• Шамраев Ю. И., Шишкина Л. А. Океанология. Л.: Гидрометеоиздат, 1980 гъэ.